Добро се сеќавам на моментот кога, непосредно по веста за смртта на Тито, се емитуваше средба на претседателството во живо на телевизија, на која потпретседателот Лазар Колишевски со малку трепелив глас рече дека станува претседател на југословенското претседателство. Потоа помислив: Еве, тоа функционира! Наскоро стана јасно колку згрешив
ИВАН ИВАЊИ
Тито никогаш не пресекуваше на прва топка, тој си даваше време, но кога ќе ја донесеше одлуката, тоа беше неспорно. Неговата харизма беше толку голема, неговата моќ беше толку силна, што заклучокот што тој конечно ќе го донесеше стануваше конечен. Нагласувам дека се засноваше на тогашниот Устав, во кој тој, како претседател на СФРЈ, имаше право да одлучува, а со ранг на маршал, тој беше и врховен командант.
Важна карактеристика на неговото правило е да ги оставиме другите да го кажат своето мислење и дури потоа да се донесат пресуди. Го забележав тој стил на состаноци со странски државници и делегации. Никогаш не беше првиот што ќе го изразеше своето мислење. Тој им го оставаше зборот на другите, ако разговорот замираше, тој ќе поставуваше прашања, тој видно се забавуваше кога еден член на неговата делегација се расправаше со партнерите од другата страна на масата. Меѓутоа, ако тој зборуваше на вакви состаноци на крајот, тоа би било јасно наведен заклучок и никој не би рекол нешто, не би коментирал, дури ни рамноправните или помоќните партнери од него.
СТРАВ И ЉУБОВ Постојат безброј важни дела за теоријата на власеење а прво значајно е „Политеја“ на грчкиот филозоф Платон, која обично се преведува како „Држава“. Напишана е помеѓу 431 и 404 година п.н.е. Според идеите на Платон, идеалната држава треба да биде авторитарна и со строга хиерархија, поважна е од индивидуалните слободи. Организацијата е класна, на чело со „мудреци“ кои управуваат. Втората класа се воини кои ја бранат државата не само од надворешниот непријател, туку и нејзиниот ред. На трето место се земјоделците и занаетчиите – работниците како концепт сè уште не постоеја – а постоењето на робови е природно за Платон.
Во контекст на начинот на управување со државата, најчесто се споменува книгата „Владетел“ на Никола Макијавели, објавена во 1527 година во Фиренца. Таа е посветена на Лоренцо де Медичи, во тоа време практично, иако не формално, владетел на богатата фиренска држава. Макијавели всушност сакал да се препорача за некоја добра државна служба, но тоа пишување се славеше многу подоцна, кога се чинеше дека многу владетели од 20 век постапиле според неговите учења, иако не знам кој од нив воопшто ја читал таа книга.
Со сигурност знаеме дека Мусолини го прочита тоа дело, затоа што се фали за тоа.
Тито сигурно добро ги проучувал Маркс и марксистичките филозофи и сакал да разговара за темата, но колку што знам, тој никогаш не ги спомнал Платон или Макијавели. Не би исклучил дека ги прочитал во хотелот „Лукс“ во Москва. Личната библиотека на Тито се чува во Домот на цвеќето, во рамките на Музејот на Југославија. Може да се провери дали делата на Платон и Макијавели постојат таму, може да се користат современи технолошки методи за да се утврди дали тој навистина ги имал во свои раце.
Што ги советувал Макијавели на владетелите? „Ако однапред се предвидат немири, лек може полесно да се најде, и ако чекаме злото да се приближи и да ја разниша ситуацијата, тоа ќе се претвори во неизлечива болка“. Значи: ангажирајте разузнавачки служби, а потоа апсете или убијте на време.
Или: „Мудар владетел мора да измисли начин на управување според кој неговите субјекти секогаш и во секое време чувствувале потреба за државата и за тоа“. Звучи познато, зарем не?
За мене, најважно е: „Дали е подобро луѓето да ве сакаат или да се плашат од вас? … И двете работи би биле добри, но бидејќи е тешко да се обединат овие квалитети, сигурно е подобро да се плашат од вас отколку да те сакаат “. Јас го цитирав Макијавели во преводот на Б. Јанковиќ.
Тито сигурно сакаше да биде сакан во исто време и да се плашат кога ќе биде потребно.
ЧИТАЊЕ ГОВОРИ И говорите што луѓето во владејачка позиција ги одржуваат во разни прилики припаѓаат на техниката на управување. На секој од нив ваквите говори ги подготвуваат стручни тимови, последниот текст го предлагаат доверливи соработници, „духови“, со што се роди терминот Ghostwriter. Го прашав Вили Брант, кој беше добро познат новинар пред професионално да се посвети на политиката, како се чувствуваше кога другите му пишуваа говори. Тој одговори дека се чувствувал лошо, но дека не може да стори поинаку затоа што немал време сам да ги напише и додаде дека барем ќе го прочитал говорот пред да го каже тоа и да додаде некоја своја реченица. Тој не можеше да издржи да не додаде иронично на сметката на неговиот наследник во канцеларската позиција: „А Шмит не знае ни што чита или не разбира за што станува збор …“
Учествував во тимот кој го готвеше неговиот говор за Собирот на неврзани во Хавана во 1979 година. Прво, ги собрав сите мислења во Министерството за надворешни работи и се обидов да ги сумирам. Потоа, тоа го провери заменик-министерот за надворешни работи, Будимир Лончар. Тогаш министерот за надворешни работи, Јоже Врховец, го уредуваше. На крајот, го „одбранивме“ текстот пред двајца членови на Претседателството на СФРЈ. Инаку ниту една од нашите идеи не влезе во говорот што го имаше Тито.
Тито беше лош говорник. Мислам дека го знаеше тоа и знам дека ги мразеше јавните говори и настапи. Тој во една прилика рече дека кога ќе се сретне со масите, сака да „импровизира“, дека дури тогаш се чувствува добро. Го доживеав тоа еднаш, и слушнав дека се случило неколку пати, така што пред тој да одржи говор, ќе погледне во она што му го напишале, ќе ги завиткал хартиите во џебот и ќе започнел со импровизирање на духовит начин, правејќи шеги. Тој би бил одличен во вакви прилики.
Тој сметаше дека ваквите говори не смеат да бидат пречсти за да не се досадуваат луѓе, но протоколот постојано го убедуваше да и се обрати на јавноста, организаторите на овој или оној настан го молеа, го покануваа, и колку беше постар, толку повеќе се откажуваше. Тој претпочиташе да се меша со луѓето и да разговара директно со нив.
ПРЕТСЕДАТЕЛ НА СФРЈ Надлежноста на Тито меѓу највисоките функционери на Југославија беше поддржана од фактот дека тој беше дури и постар од сите нив. Единствениот исклучок беше Моња Пијаде, но тој почина релативно рано. Не случајно е што поинтимните соработници му се обратија директно со „Стари“ или „другар Стари“. Националниот херој, а подоцна и претседателот на СИС, Петар Стамболиќ, го коментираше тоа: „Тој беше меѓу нас како орел меѓу кокошките“. Треба да се напомене дека по конфронтацијата со Милован Ѓилас, тој никогаш јавно не ги навредувал своите соработници, тој не ги омаловажувал нив, затоа што знаел дека со тоа ќе го уништи а нема да го зголеми својот авторитет.
За да нема никој од соработниците да добие премногу влијание, строго е воведено правило дека не може да се зазема позиција за повеќе од два мандата. Имаше преувеличување во тоа, одличните директори беа заменети, и тие можеа да останат само како советници во компанијата што ја подигнаа. Само Тито можеше да остане на својата позиција за време на животот.
Тој самиот се подготви како да продолжи континуитетот на моќта по неговата смрт. Членовите на Претседателството на државата, по една од шесте републики, две автономни провинции и армијата, би избрале потпретседател со мандат од една година, при што претставникот на армијата не може да гласа. Во случај на смрт на Тито, потпретседателот автоматски ќе ја преземе функцијата претседател. Добро се сеќавам на моментот кога, непосредно по веста за смртта на Тито, се емитуваше средба на претседателството во живо на телевизија, на која потпретседателот Лазар Колишевски со малку трепелив глас рече дека станува претседател на југословенското претседателство. Потоа помислив: Еве, тоа функционира! Наскоро стана јасно колку згрешив.
