Британскиот дипломат го гледа решението за Балканот – предложи голема Хрватска, Србија и Албанија. И сегта вели – Босна требаше да биде поделена!
КАРЛА ЈУНИЧИЌ
Во јануари 2017 година, дипломатските кругови на Западен Балкан и медиумите зборуваа само за една работа – непознат британски аналитичар и дипломат кој се осмели да ги прекрои границите на регионот во списанието Форин офис и да даде предлог балканските држави, особено оние во поранешна Југославија, да се откажат од политиката на мултиетничност. За да се постигне регионална стабилност, рече тој, ќе биде потребно да се воспостават Голема Србија, Голема Хрватска и Голема Албанија.
Неговото име е Тимоти Лес. Денес, тој е водечки истражувач во проектот за студии за распаѓање на Центарот за геополитика на Универзитетот во Кембриџ. Тој исто така ја продолжи својата работа како директор на агенцијата Нова Европа, која се занимава со проценка на политички ризик во Источна Европа. Пред тоа, тој помина десет години работејќи како аналитичар и дипломат во Министерството за надворешни работи на Обединетото Кралство и, покрај другото, беше на чело на британскиот конзулат во Бања Лука.
Интересот најмногу е насочен кон Босна и Херцеговина и прашањето за нејзиниот опстанок како држава. На прашањето дали сè уште мисли што рече во експлозивната статија пред четири години дека треба да се прецртаат границите на Балканот, тој изјави дека не се предомислил: „Балканот е оптоварен со неисполнетата желба на Србите, Албанците и другите да воспоставете национални држави и нема да бидат траен мир или каков било вистински развој се додека не се исполни тој стремеж “, рече тој во интервју за загрепски Глобус.
Во меѓувреме, од словенечките кругови се појави контроверзен нон-пејпр за промена на границите, заснован на претпоставката дека Балканот ќе биде „парализиран“ доколку не ги реши реалните проблеми.
А, вистинскиот проблем е етничкото прашање, смета Лес.
Како го коментирате најновиот радикален план за прекројување на границите на Западен Балкан – нон-пејпер што наводно го составил словенечкиот премиер Јанез Јанша? Дали беше тоа само пробен балон, и чиј?
– Немаме многу цврсти докази, но од моето читање на ситуацијата Љубљана одлучи да ја стави на маса идејата за прецртување на границите, бидејќи како близок сосед е загрижена за парализа во регионот и верува дека нешто мора да се направи. За разлика од претходните меѓународни обиди да се „поправи“ Балканот, кој избегнуваше вистински проблеми и затоа не успеа, Љубљана смета дека е дојдено време да се реши главната причина за падот на регионот. Ова значи соочување со несовпаѓањето на етничките и политичките граници и неисполнетото барање на Србите, Хрватите и Албанците за национални држави.
Проблемот со кој се соочуваат Словенците, како и сите оние кои станаа дел од оваа дебата, е дека поместувањето на границите на Балканот е табу тема меѓу либералните елити во Западна Европа, што значи дека Љубљана мораше да оди претпазливо. Сигурен сум затоа Словенија го стави својот предлог во политичкиот домен во форма на анонимен нон-пејпер што би го тестирал меѓународното мислење, но што може да се одбие доколку создаде негативни политички реакции – што, се разбира, се случи.
Дали мислите дека овој план можеше да има врска со унгарските територијални интереси?
– Се сомневам дека Словенија ќе испратеше нон-пејпер до Брисел без претходно да ги сослуша другите засегнати страни од Западен Балкан, не само Унгарија, туку и другите членки на ЕУ од поширокиот регион и да добиеше поддршка за оваа идеја. Сепак, се сомневам дека поддршката на Унгарија беше инспирирана од иредентизам затоа што владата на Орбан не покажа интерес за прилагодување на сопствените унгарски граници. Поверојатно е дека Будимпешта се согласила со Љунљана дека Балканот е парализиран, дека не е добар за никого и дека треба да му се овозможи да развива и воспоставува кохерентни национални држави. Ова е наједноставното објаснување што е во согласност со светогледот на унгарското раководство.
Како го коментирате француско-германскиот нон-пејпер?
– Ова е основно повторување на долгогодишниот став на ЕУ за тоа како да се реши спорот со Косово, кој се враќа на планот на Ахтисари од средината на 2000-тите. Веројатно, овој нон-пејпер, како што тврди Србија, потекнува од Брисел, а од тактички причини го обелодени Приштина. Но, предлозите наведени во него нема да променат ништо, бидејќи планот на Ахтисари исто така пропадна: обештетувањето понудено на Србија не е доволно. Србија може да го прифати замрзнатиот конфликт на Косово и да го чека моментот кога ќе го размени Косово со Република Српска.
Дали не-хартија одговара на Русија и Путин? Русија, која сака да биде присутна во областа, неодамна јасно стави до знаење дека нема да дозволи БиХ да влезе во НАТО.
– Не, напротив, мислам дека реорганизацијата на Балканот ги загрозува руските интереси – оттука и отвореното спротивставување на Сергеј Лавров на словенечкиот нон-пејпер. Русија секако сака да ја блокира интеграцијата на Босна и Србија во НАТО и тоа може да го стори само доколку Србите не се задоволни и побараат поддршка од Русија за нивната национална борба. Напротив, реорганизацијата на Балканот што ќе ги исполни националните аспирации на Србите ќе ја прекине нивната зависност од Русија и во голема мера ќе го неутрализира нејзиното влијание. Всушност, ако Соединетите држави некогаш се согласат на распаѓање на Босна и Херцеговина и обединување на Република Српска и Србија, Вашингтон може да побара од Белград да се откаже од спротивставувањето на НАТО и да се приклучи на американскиот логор, што либералите и националистите во Србија веројатно би прифатиле.
Кина неодамна стана и играч на Балканот. Кои се нејзините интереси и колку се длабоко вкоренети во регионот?
– Кинескиот отпечаток на Балканот е сè уште плиток, но претпоставувам дека улогата на Кина во оваа област ќе се зголемува. Досега, интересот на Пекинг беше економска експанзија и тој не протурка ниту една своја политичка цел или се вклучи во локалната политика. Сепак, тоа веројатно ќе се промени сега кога САД и ЕУ ја идентификуваа Кина како закана и почнаа да вршат притисок врз регионалните влади да го намалат обемот на нивните односи со Пекинг. За да ја задржи и прошири својата позиција на Балканот, Кина ќе мора да изврши притисок врз регионалните влади да го прифатат нејзиното влијание.
Ова создава нова и посложена меѓународна динамика на која Балканот ќе треба да се прилагоди. Постои ризик регионот да се најде во меѓусебниот оган меѓу Кина, САД и ЕУ.
Бавниот процес на проширување на ЕУ долго време ги обесхрабруваше граѓаните на балканските земји кои својата иднина ја гледаат во Унијата. Дали нон-пејперот дополнително ќе ја наруши нивната доверба во ЕУ?
– Нон-пејперот предизвика бес во Сараево и Скопје, кои секако се прашуваат колку ЕУ ја поддржува идејата за реорганизација на Балканот. Сепак, мислам дека регионот одамна ја изгуби довербата во ЕУ затоа што Европејците постојано ја напуштаа целта за интеграција во Балканот. Франција и другите моќни земји го искористија заминувањето на Велика Британија од Унијата со цел да го блокираат секое понатамошно проширување. Ова е лесно да се постигне, доволно е да се инсистира на строго почитување на условите на ЕУ за напредок, кои балканските држави не можат да ги исполнат сè додека се оптеретени со нерешени проблеми на државноста.
Крајот на проширувањето веројатно ќе го охрабри национализмот?
Членството во ЕУ беше понудено како алтернативно средство за помалите нации во земји како БиХ да добијат безбедност и права и да се обединат со нивната поширока национална заедница во поголем ентитет со внатрешни граници – решение во југословенски стил за 21 век. Во отсуство на оваа перспектива, овие малцинства мораат наместо тоа да се обидат да ги задржат своите безбедносни и права со тоа што ќе се стремат кон поголема автономија во нивната постоечка држава или, идеално, обединување со нивната матична земја – оттаму и се поголемиот разговор за обединување меѓу Косово и Албанија и Република Српска и Србија.
Дали сметате дека проширувањето на ЕУ ќе биде можно со оглед на сите нерешени прашања што го мачат регионот – корупција, промени во изборното законодавство, почитување на Европската конвенција за човекови права?
– Не, мислам дека проширувањето не е можно затоа што процесот на интеграција е некомпатибилен со потрагата по национална држава, што на крајот е поважно за секоја нација на Балканот. Босна го нуди најјасниот пример затоа што нејзината парализа е завршена. Хрватите не ја прифаќаат пресудата Сејдиќ-Финци, Бошњаците одбиваат изборни реформи или што било што ја зголемува моќта на Република Српска, а Србите не прифаќаат ништо што ја зголемува моќта на централната држава.
Проблемот со нерешената државност ја блокира и Србија. Брисел му порача на Белград дека мора да го признае Косово како услов за влез во ЕУ, што само по себе е доволно за да се спречи интеграцијата на Србија. Во меѓувреме, демократизацијата е невозможна се додека ЕУ врши притисок врз српската влада да го признае Косово, спротивно на волјата на мнозинството гласачи. Второ, Србија не може да ја усогласи својата надворешна политика со ЕУ со ослабување на односите со Русија и Кина кога и е потребна нивна поддршка.
Така, најголемиот проблем не е недостатокот на напор или инвестиции на ЕУ, туку фактот дека нејзиниот основен пристап кон политиката е неизводлив. Ако сака Балканот да се приклучи на Унијата, тој мора да се осврне на нерешени прашања за државноста, како што прават Словенците, или да донесе политичка одлука да го прифати Балканот каков што е, нереформиран. Сепак, како што реков, ова е малку веројатно затоа што Западна Европа се противи на проширувањето.
Нон-пејпер се појави на крајот на ерата на Ангела Меркел. Дали мислите дека има некаква врска едно со друго?
– Можеби. Меркел е главен противник на какво било прекројување на границите на Балканот и во Европа, заради нејзината антипатија кон сè што има врска со национализмот и националните држави. Сепак, голем дел од политичкиот естаблишмент во Германија мисли исто како и Меркел, така што нејзиното заминување не најавува веројатно промени во политиката на Берлин кон Балканот. Доналд Трамп можеше да го преуреди Балканот доколку добиеше втор претседателски мандат. По изборниот пораз на Трамп, probablyубjана веројатно заклучи дека ЕУ мора да преземе иницијатива и реши да ја искористи можноста на претседателството на Словенија со Европскиот совет да ја следи идејата.
Која ќе биде улогата на Џо Бајден во иднината на Западен Балкан? Ентони Блинкен испрати писмо до Претседателството на Босна и Херцеговина во кое се залага за територијалниот интегритет на БиХ. Но, дали САД треба да заземат поцврст став? Каква политика кон регионот очекувате во следните неколку години?
– Од она што го видов досега, можам да заклучам дека администрацијата на Бајден се враќа на пристапот во ерата на Обама – силна реторика и слаб ангажман, бидејќи треба да размислува за поважни работи, како што се конфликтот со Русија и подемот на Кина. Јасно е дека во таква ситуација, американските амбиции на Балканот ќе опаѓаат. Со одбивање да го отворат повторно босанското прашање, САД ја осудуваат земјата на уште четири години парализа. Слично на тоа, со враќање на косовското прашање на Европејците, Соединетите држави обезбедија Косово да остане во неизвесност. Претпоставувам дека ваквиот исход во основа е прифатлив за Вашингтон, под услов конфликтот во регионот да не се обнови.
Останува непознато како локалните ревизионисти, особено босанските Срби, реагираат на ова одвојување. Милорад Додик континуирано ја тестираше решеноста на администрацијата на Обама да ја зачува Босна, одржа референдум во 2016 година и го преживеа тоа искуство. Соодветно на тоа, тој може да ја види пасивноста на администрацијата на Бајден како можност да продолжи да ја турка српската национална цел. Сепак, со прогласување независност, Србите неизбежно ќе го привлечеа вниманието на САД кон Босна, а Бајден можеше да ги казни.
