Зошто Трст значи многу повеќе за Хрватите отколку за Италијанците? Преговорите околу она „Трст е наш“ траеја десет години и завршија со пад на Југославија во нејзините очекувања
ВЛАДО ВУРИШИЌ
Трст има посебно место во животот на скоро секој средовечен Хрват и другите граѓани на поранешна Југославија. Тоа е култен и митски град, нашето тивко страдање. Иако не беше „наш“, за нас беше поважен од многу домашни места и поважен од земјата на која и припаѓаше по речиси десет години преговори (1945-54), а просперитетот на тој град заврши со „пад“ на Југославија
Трст беше нашата разлика и предност во однос на другите источноевропски комунистички земји. На пазарот Понте Росо, нашата идеолошка свест понекогаш ќе се поколебаше и постојано нè трошеше прашањето – како „го изгубивме градот што го ослободивме“ (Трст беше ослободен на 1 мај 1945 година од партизанските сили на Четвртата армија (претежно далматински единици) под команда на генерал Петар Драпшин, и неколку илјади партизани беа убиени во жестоки борби). Во крстозборките, многумина напишаа Трс под „град во Италија – три букви“.
Сега конечно добивме возбудлива и интересна книга за долгиот процес на повоено разграничување со Италија и за кризата во Трст од пенкалото на еден млад италијански историчар од Универзитетот во Трст Федерико Тенс Монтини – „Ние нема да го дадеме Трст! – Југославија и Трстското прашање 1945-1954 “. што беше објавено од малата, но ефикасна издавачка куќа „Средна Европа“ од Дамир Агишиќ.
Тенка Монтини ни дава пресек на драматични историски настани, како што е напнат роман, кој остави свој белег во многу генерации и односите на земјите што го делат Јадранот – Италија и Југославија, или Хрватска и Словенија. Книгата е неоптоварена од денешниот историски ревизионизам на кој сме сведоци во Хрватска. Тенка Монтини е над секое политиканство што го оптеретува истражувањето на хрватската историја и ги става работите во контекст на околностите од тоа време и ни дава детален преглед на нашата понова историја што ја наследуваме и ја споделуваме со другите. Хрватската промоција на книгата за ова исклучително дело беше на 11 мај во загрепскиот НСК како дел од Клиофест.
Митското значење на Трст на овие брегови на Јадранот се разликува по тоа што стана важно за Хрватите и другите (освен Словенците) во 20 век. За Италијанците, од друга страна, нејзината важност има корени уште во 19 век – пред тоа, по Првата светска војна, да биде анексирана од Италија. Со други зборови, Трст повеќе им значел на Италијанците за време на ренесансата (рисорџименто), како цел кон која требало да се стреми јавноста. Како резултат, на ова Трст е сè уште важен и денес, главно за одреден дел од населението што сè уште ги негува овие чувства – најчесто десничарите.
По Втората светска војна, Трст беше силно во центарот на вниманието на италијанската и југословенската јавност, а тоа заврши со интеграција на градот во националното тело на Италија во 1954 година. По тој датум, Трст доживеа нов бран на популарност, овој пат само во поранешна Југославија, каде со години имаше статус на трговска мека, еден вид „поблизок Запад“. Сепак, сигурно можеме да кажеме дека и денес митот за Трст значи повеќе за просечен Хрват отколку за просечен Италијанец. Ако ништо друго, многу повеќе Хрвати и Словенци го посетиле градот барем еднаш во животот отколку Италијанците – вели еден млад италијански историчар на почетокот на разговорот, истакнувајќи дека тој е особено благодарен за книгата на хрватскиот историчар Твртко Јаковина и на словенечкиот историчарот Јоже Пирјевец.
Како денешната италијанска историографија гледа на партизанскиот влез во Трст – како ослободување или окупација?
– Имиџот на југословенското партизанско движење – што го разубавија западните сили за време на војната затоа што беа дел од антифашистичката коалиција и важен воен фактор во регионот – веднаш се нарушија од истите пропагандисти кога партизаните влегоа во Трст. Имено, на западните сојузници не им одговараше градот да премине во Југославија, па затоа сите недостатоци на југословенската воена администрација кои траеја 40 дена во Трст беа постојано посочувани – од недостаток на храна и организација до апсење на вистински и т.н. непријатели на народот – доби значителен публицитет. Дали станува збор за „ослободување“ или „окупација“ на Трст, главно е прашање на избор и прашање што се однесува на медиумите и политичката комуникација. Без окупација на една област, таа не може да се ослободи – во овој случај од нацистите кои управуваа со Трст од есента 1943 година. Сепак, има многу игри околу тие термини. Неодамна во Трст беше откриена плакета во која се наведува дека Трст бил ослободен на 12 јуни 1945 година од преземање на власта од страна на Англо-Американците. Тоа е исто како да се каже дека Источен Берлин беше ослободен во Втората светска војна само со падот на Берлинскиот Ѕид во 1989 година!
Во книгата наведувате дека за Италија, односно за премиерот Де Гаспери, во тоа време 1945-46 година, Јужен Тирол, кој исто така беше предмет на можно разграничување и загуба на Италија, беше поважен од Трст.
– Има многу шпекулации за ова во италијанската историографија и јавноста, бидејќи самиот Де Гаспери беше од мал град близу Тренто, па во 1919 година дури беше избран за член на Виенскиот царски совет. Меѓутоа, во конкретниот случај, прифаќањето плебисцит за решавање на граничниот спор со Југославија би значело да им се понуди можност на Австријците да го побараат истото за Јужен Тирол. Со оглед на тоа што Австрија беше прилично изолирана во раниот повоен период, со влада на спорен легитимитет и распарчена во разни окупациски зони, мислам дека во тоа време италијанската влада работеше на принципот „Подобро врабец во рака отколку гулаб на гранка“. Ова мото често се појавувало во југословенската дипломатска преписка. Во тие години, овој „гулаб на гранка“ секогаш беше – италијански или југословенски Трст. Пејачката Нила Пици дури го освои фестивалот во Сан Ремо во 1952 година со песна за италијанскиот копнеж по Трст – „Вола, коломба“ (Летај, голубице).
(продолжува во следниот број)
