Зошто Трст значи многу повеќе за Хрватите отколку за Италијанците? Преговорите околу она „Трст е наш“ траеја десет години и завршија со пад на Југославија во нејзините очекувања. Втор дел од интервјуто со авторот на последната книга за Трстајанската операција – Федерико Монтини
ВЛАДО ВУРИШИЌ
Дали Трст беше важен за Југославија не само политички, туку и економски, додека за Италија тоа беше повеќе од политичко отколку економско значење?
– Точно. За Италија, Трст беше буквално „друго пристаниште“, но беше од првокласно политичко и национално значење. Во суштина, тие не сакаа да покажат дека сè што се стекнало по Првата светска војна е изгубено во Втората светска војна. Економски, дури и англо-американците сакаа што побрзо да се „ослободат“ од тој град. Имено, по враќањето на градот во Италија, Трст мораше да биде субвенциониран толку многу што на почетокот градот го чинеше италијанскиот државен буџет скоро колку цела Калабрија. Тезата дека градот би се снашол подобро во Југославија отколку во Италија, сè уште може да се слушне во некои словенечки кругови. Еднаш слушнав изјава од еден Словенец на една конференција, кој рече дека „Трст би имал милион и пол жители, ако беше југословенски“.
Се чини дека веднаш по војната, беше јасно дека Истра и Риека ќе припаѓаат на Словенија и Хрватска, односно на Југославија, и дека всушност само „Трст“ беше „спорен“, што би значело голема победа на Тито, и дополнителен удар на национална гордост за Италија?
– Може да се каже дека работата беше веќе јасна со Договорот од Белград на 9 јуни 1945 година. Спорната територија беше поделена на две зони, зона А и Б на Јулиска Краина, а подоцна и зона Б, или СТТ – слободна територија на Трст. Иако Риека сè уште беше во зоната Б контролирана од Југославија, беше сосема јасно дека градот ќе се приклучи на Југославија, што беше потврдено со Мировниот договор. Италијанската влада безуспешно се обиде да и даде на Риека барем некаква форма на автономија во рамките на Југославија.
Дали постоеше реална можност за опстанок на СТТ како независна држава под влијание на Италија и Југославија и колку имаа Италијанците таму за ваква автономија?
– Добро прашање. Италијанците во Рим воопшто не беа за тоа и јас лично верувам дека таквата заедничка администрација нема да трае долго. Во самиот Трст, некои се залагаа за оваа можност, претпоставувам дека претпоставуваа дека таквата полу-независна, ко-управувана тампон-држава би се снашла подобро во економска смисла. Еден од главните резултати на моето истражување е дека во периодот од 1952 до 1953 година, југословенските власти предложија – „кондомиум“ – како што сакаа да го нарекуваат. Тие го сметаа за најдобро решение за граничниот спор со Италија околу Трст и за да ја постигнат таа цел вложија многу труд на дипломатско поле.
Дали кризата во Трст е всушност првиот „чин“ на Студената војна и најавата за блок поделба и како раскинувањето на Сталин влијаеше на ситуацијата?
– Секако еден од првите. Не можеме да игнорираме дека протерувањето на Југославија од Информбирото имаше силни последици и за Грција, каде започна граѓанска војна (1946-1949) меѓу страните што ја одржуваа оваа блок поделба. Тој конфликт заврши, меѓу другото, затоа што Југославија престана да им помага на грчките комунисти. Конфликтот меѓу Тито и Сталин, секако, ја погоди и Австрија. Имено, не случајно како одреден „тест“ за Трст, Советите во 1949 година им рекоа на Југословените „да се свртат кон своите нови империјалистички пријатели за прашањето за Каринтанија“. Можеме да замислиме како е примена таа порака во Белград.
Најпрвин,, Сталин ја поддржа Југославија во барањето за Трст.
– Политиката на Советите кон Трст се менуваше драматично и нагло. Москва најпрво предложи градот да и биде предаден на Југославија заедно со дел од Фурланија – т.н. советска линија. Во текот на летото 1946 година, во Париз беа направени напори да се спречи создавањето на СТТ, но штом проектот на оваа креација беше прифатен, практично само Русите побараа негово основање или реализација. Англо-Американците ја ревидираа својата позиција заради влошените односи меѓу двата блока, па дури и Југословените не беа воодушевени од СТТ, бидејќи тоа би значело дека мора да ја напуштат зоната Б (Копер, Бује, Умаг). Всушност, сите тие делуваа прилично агилно во тоа време, и треба да се има предвид дека Советите тогаш повеќе се грижеа за Полска и Германија.
Колку и како она „не“ на Тито кон Сталин влијаеше на решавањето на кризата во Трст? Колку се смени односот на Западот кон кризата по ИБ?
– Ставот на Западот кон Тито се смени според мотото „Чувајте го Тито на површина“. За ова пишува професорот Твртко Јаковина во своите книги. А што се однесува до Трст – само три месеци пред резолуцијата на ИБ, западните сили и ветија на Италија целата СТТ, со намера да ги поддржат партиите на центарот на клучните избори во 1948 година. Но, Резолуцијата на ИБ веднаш блокираше каква било италијанска акција, и Западот го прифати ставот дека СТТ треба да се подели меѓу Италија и Југославија. Во раните 1950-ти, меѓународната ситуација навистина се развиваше во прилог на Југославија, но со изборот на Ајзенхауер во 1953 година за претседател на САД и назначувањето на моќниот американски амбасадор во Рим, Клер Буте Лус, работите се сменија во корист на Италијанците .
Како Италијанската комунистичка партија со Тољати гледаше на проблемот со Трст, Jулиска Краина и Истра, дали тоа е повеќе идеолошка или национална дилема за италијанските комунисти и дали има промена во нивниот став заради Резолуцијата на ИБ?
– Всушност, КПИ – партија што мораше да се натпреварува со другите партии во демократски систем – го гледаше Трст и од идеолошка и од национална гледна точка. Со оглед на тоа што на прашањето за Трст во Италија му беше дадена толку голема политичка важност, а земјата беше во предизборна кампања во која КПИ беше силен играч, Толјати не можеше да го игнорира „националниот интерес“, иако, треба да се забележи , раководството на КПИ на крајот на војната рече дека „Трст треба да биде комунистички без оглед на државата“. Италијанските комунисти околу Трст долго се колебаа и тие „сечеа“ по Резолуцијата на ИБ, која ја поддржуваа. После тоа, идеолошкото и националното гледиште се обединија: Трст требаше да биде италијански, односно да не им припаѓа на „девијантите“ на КПЈ. Патем, по Резолуцијата, КПИ стана еден од водечките центри на антијугословенски активности, па разни шпиони и провокатори беа испраќани во Истра.
(продолжува во следниот број)
