Србија оди кон Турција, меѓу другото и поради постојаната желба еден лидер да ја концентрира моќта во неговите раце, игнорирајќи го барањето за зајакнување на демократските институции, но и поради должината на преговорите во кои нема реформи
НАИМ ЛЕО БЕШИРИ
Владејачката партија го фаворизираше учеството на претседателот во кампањата за парламентарните избори. Големиот притисок што се вршеше врз медиумите за време на кампањата ги крши медиумските слободи, што е особено загрижувачко. Независноста на судството и принципите на поделба на власта постојано се нарушуваат, а судиите и обвинителите се под директно влијание на политичарите. Корупцијата е широко распространета и нема знаци на борба. Пазарната економија напредува добро, но има значително заостанување во областа на слободата на говорот и собирот.
Иако неодоливо потсетува, ова се тврдења од извештајот на Европската комисија за напредокот на Турција од 2015 година. Сличноста меѓу Србија и Турција не е случајна. Турција доби статус на кандидат во 1987 година, но всушност започна преговори во 2004 година, сè додека во март 2019 година, Европскиот парламент предложи прекинување на преговорите поради одбивањето на турските власти и неговиот претседател да го реформираат општеството. Причината е политичка и се однесува на критериумите што земјата кандидат е должна да ги исполни пред да стане членка. Критериумите се познати на Србија од самиот почеток.
После петнаесет години преговори, преговорите со Турција се прекинати поради непочитување на човековите права, непостоење на владеење на правото, кршење на слободите на медиумите, непостоечка борба против корупцијата и тенденција претседателскиот систем да ја контролира целата моќ, рече Стразбур. Гледано на овој начин, Србија се среќава со Турција, меѓу другото и поради постојаната желба еден лидер да ја концентрира моќта во неговите раце, игнорирајќи го барањето за зајакнување на демократските институции, но и поради должината на преговорите во кои нема реформи. Како и во случајот со Турција, Европската комисија повторува секоја година, како наставник на повторувачот, идентични реченици што ученикот никогаш не може да ги научи и го повторува часот секоја година. Јасно е дека одбивањето на Белград да ги спроведе реформите што ЕУ и граѓаните на Србија ги очекуваат досега од владата е сведоштво на политички незрело општество.
Извештајот за напредокот на Србија, објавен минатата недела, содржи идентични реченици не само од извештајот за напредокот од минатата година, претходната година или така натаму, туку и идентични реченици од извештајот за проценка на (не) напредокот на Турција. Во него се додава дека не е спроведена никаква препорака на ОБСЕ за подобрување на изборните политики од претходните избори, дека сите поголеми медиуми ја фаворизираат владејачката партија и дека на гласачите им се одбиени различни мислења за време на изборите во јуни. Понатаму се наведува дека нема политички дијалог, дека јавниот простор за разговори е стеснет и дека тоа резултирало во парламент без вистинско спротивставување. Во извештајот за 2020 година, како и во случајот со Турција во 2015 година, се вели дека не е постигнат напредок во реформите во судството, дека судиите, обвинителите и полицијата се под влијание на политичарите, што спречува посериозна борба против корупцијата и организираниот криминал. Медиумските слободи, слободи на изразување и човекови права не се заштитени, додека медиумите се дополнително загрозени од фактот дека државните пари се доделуваат само на блиските до властите. Учеството на претседателот на изборите ја замагли границата меѓу неговата државна и партиска функција и знаеме дека така се трошат државните пари. Кога извештајот се чита вака, јасна е тенденцијата за автократско однесување на лидер кој ја концентрира моќта во свои раце. Во исто време е обвинител, судија, оштетена странка и обвинет, сè зависи од него. Таквото соelвездие ја брише поделбата на моќта што ја загрижува комисијата и во Турција.
СНС владее суверено осум години, време што е доволно барем двапати да ги заврши преговорите, доколку сакате. Тројцата премиери, Дачиќ, Вучиќ и Брнабиќ, преговараа за членство вкупно 2.468 дена, односно шест години и девет месеци или 81 месец, не сметајќи ги подготвителните активности за демократските промени. Тоа е значително повеќе од сите источно-европски, комунистички и социјалистички земји. Словачка ги заврши преговорите за рекордни две години. Следува Словенија, која го круниса членството во ЕУ со поддршка на граѓаните на референдум од 89 проценти по брзите преговори во траење од четири години. Во исто време, Чешка донесе законски измени и покажа дека е подготвена да ги спроведе и да се покаже како кредибилен партнер на остатокот од Европа. Во исто време, реформите се спроведени доволно за да бидат членки на Полска, Романија и Бугарија. Хрватска успеа да ги затвори сите поглавја и да стане членка за шест години, што е најмногу време од сите сегашни членки на ЕУ. Во исто време, во времето кога Хрватска стана членка, Србија отвори 18 од 35 поглавја, привремено затвори две во кои ЕУ нема многу надлежности, и за прв пат од 2015 година, не отвори поглавја во тековната година. Со сите предизвици, сите овие земји се далеку пред Србија во економски, политички и административен план
За да може Србија да стане членка, таа мора да ги исполни условите и не е доволно само да се помине времето, потребни се одржливи и кредибилни реформи. Потребно е доволно да ги исполни критериумите за Копенхаген и Мадрид содржани во 35-те поглавја за преговори. Критериумите дефинирани во Копенхаген во 1993 година имплицираат дека една европска земја може да стане членка само доколку ги исполнува политичките и економските критериуми. Тие се навидум поедноставни економски, државата мора да има функционална пазарна економија, способна да не ја нарушува слободната трговија со регулатива и да може да утврди правила на заедничкиот пазар на дваесет и седум земји-членки. Политичките критериуми се посложени, потребни се стабилни демократски институции и владеење на правото. Овие критериуми беа придружени со барање, на самитот во Мадрид во 1995 година, земјата-членка да има ефикасна јавна администрација и државна администрација, способна да ги применува законите и регулативите на ЕУ.
Како и во случајот со Турција, истите реченици се повторуваат предолго без резултати. Оваа година, комисијата практично го плагираше својот извештај од 2019 година. Речиси две третини од текстот беше копиран од претходната година. Сличен е и текстот од претходната година. Ако ги погледнеме суштинските приговори, тие се наведени и во извештајот од 2006 година, во кој се нагласува дека реформата на судството е клучна за членството во Унијата. Истиот извештај содржи идентични казни како и извештајот од оваа година – корупцијата е широко распространета, многу малку случаи се гонат, организираниот криминал претставува загриженост, владеењето на правото не постои, а политичкото влијание е очигледно во судството и обвинителството.
Турција е муслиманска земја, а Србија нема да го признае Косово, се аргументи кои често се слушаат зошто двете земји не можат да станат членки. Во случајот на Турција, одговорот на аргументот не може да се даде во целост, бидејќи, Турција никогаш не спроведе реформи што вклучуваат почитување на законот, човековите и малцинските права, поделба на власта, борба против корупцијата и организираниот криминал и така натаму, за да се каже: сите реформи се спроведени , но христијанските земји сепак не даваат статус на членство.
Исто така, дури и ако косовското прашање се реши и сите страни се задоволни, властите во Србија не презедоа ништо за да го спречат притисокот врз судиите, обвинителите и полицијата, да ги отворат медиумите, да овозможат јавна администрација, да овозможат политичка дебата, да ги уапсат одговорните за големи скандали и воени злосторства. Србија не направи многу за да ги заштити човековите и малцинските права. Списокот на неспроведени реформи е неисцрпен и загрижува на долг рок во кој правец се движи Србија.
Европската комисија ни го кажува она што веќе го знаеме и гледаме секој ден, дека сме сиромашно, недемократско, авторитарно, неорганизирано, корумпирано општество со многу неразјаснети злосторства и дека повеќе личиме на Турција отколку на Словенија. Да не се чудиме кога, и покрај долгогодишната поддршка, ЕУ еден ден ќе каже – аман повеќе!
(авторот е директор на Институтот за европски работи)
