Како и во другите украински театри по руската инвазија на 24 февруари, шеесет и тројцата вработени во „Лесја Украина“ во Лавов решија веднаш да се откажат од претставите, да почнат да примаат бегалци и да им помагаат. Вработените отидоа на железничките станици за да ги пречекаат бегалците и да ги сместат во подземното засолниште на театарот
МИЛОРАД МРАЧЕВИЌ
Неоготскиот стил ретко се гледа на украсените фасади на австроунгарските секуларни згради од „Убавата епоха“ кои го красат историскиот центар на овој западноукраински град. Имајќи ги предвид духовните асоцијации на неоготиката, се прашуваме дали првичните сопственици на денешниот театар „Les Kurbas“ во Лавов не се шегувале кога го избрале како надворешен украс на нивното раскошно кабаре, отворено во 1912 година. Додека го обиколуваме театарот, младата и црвенокоса Олександра Шутова ми покажува мрачен коридор во кој има скапоцен детал од историјата на театарот – местото каде што паднал гипсот и го открил францускиот натпис „Grand revue de danse“, со најава дека Харита и Енрике ќе го изведат својот „Шпански танц“.
Заминаа некогашните прекрасни електрични лустери и белата боја ги покрива раскошните мурали и позлата, но импозантната внатрешност на куполата е недопрена и сè уште може да го импресионира секој што ќе влезе во театарот. Ова исто така важи и за стотиците бегалци кои поминаа овде откако Русија ја нападна Украина на 24 февруари и принуди милиони да избегаат на запад.
„Би влегле и би биле изненадени од фактот што се има во театарот“, се присетува Шутова како театарската величественост успеала барем за момент да ги вознемири истрауматизираните, гладните, уморните и ужалените кои тука нашле засолниште.
Академскиот регионален драмски театар Доњецк во Мариупол, кој служеше како засолниште кога руските сили го бомбардираа на 18 март, е трагичен симбол на украинската бегалска криза. Но, речиси сите театри во неокупирана Украина ја променија својата намена во првите месеци од војната, и наместо претстави, понудија помош и засолниште за бегалците.
Театарот „Les Kurbas“ го добил името по најважниот украински театарски режисер на 20 век, убиен во чистката на украинската интелигенција од Сталин во 1937 година. Стекнал и домашна и меѓународна репутација за имагинативни, поетски и филозофски продукции. Кога експлодираше бегалската криза, 44 театарски работници мораа веднаш да дејствуваат.
„На 25 февруари се сретнавме и разговаравме што можеме да направиме. Размисливме и решивме да го претвориме театарот во сместувачки центар“, вели Шутова.
Театарот ја немал потребната опрема и веднаш побарал помош.
„На Фејсбук објавивме дека градиме скривалиште. За само три часа се појавија многу луѓе и ни донесоа душеци, микробранови печки, електрични шпорети… Беше фантастично“.
Вработените подготвија театарска сцена за пречек на децата.
„Ги поставивме скалите до бината, а на неа ги наредивме креветите. Имаше многу книги, играчки и боички“.
Возрасните живееја под една величествена купола, чија исклучителна акустика и шепоти се слушаа низ театарот.
Театарот „Les Kurbas“ ја продолжи програмата во април, а од репертоарот ја отстрани претставата базирана на Злосторството и казната на Достоевски. Започна работата на сценската адаптација на историскиот роман Захар Беркут, дело на познатиот украински писател Иван Франко за едно украинско село кое се брани од инвазијата на монголските орди во 13 век.
Друг театар во Лавов кој ги отвори вратите за бегалците е сместен во зграда изградена кога Лавов беше дел од империјата – но овој пат, не австроунгарска, туку советска.
Академскиот драмски театар Лесија Украинка зафаќа дел од голем католички манастир изграден во 1909 година. Од 1945 година, Лавов повеќе не беше дел од Полска, тој беше припоен кон Украинската Советска Социјалистичка Република, а Црвената армија беше раскошна во преобразувањето на манастирот во Театар со 400 седишта со балкон и ротирачка сцена. .
Димитро Захорженко, брадест 35-годишен театарски менаџер, ме носи на турнеја на „Лесја Украина“, именувана по почитуваниот украински поет, драматург и активист од крајот на 19 и почетокот на 20 век, кој бил многу важен во градењето Украински национален идентитет. Дизајнот и внатрешната декорација на театарот припаѓаат на конзервативниот класицизам популарен во сталинистичката ера. Захорженко го презира тој стил на колонијалниот окупатор. Ми ги покажува собите со високи тавани каде што се состанувала КГБ и каде спиеле генералите на Црвената армија за време на нивните посети.
Како и во другите украински театри по руската инвазија на 24 февруари, шеесет и тројца вработени во „Лесја Украина“ решија веднаш да се откажат од претставите, да почнат да примаат бегалци и да им помагаат. Вработените отидоа на железничките станици за да ги пречекаат бегалците, да ги донесат и да ги сместат во подземното засолниште на театарот. Театарот ги организираше и автобусите кои ги однесоа бегалците во Полска.
Во засолништето не беа достапни телевизиски програми, а за да не им здодее на бегалците, Захорженко и неговите колеги свиреа касети од театарски претстави. Не очекуваа дека ќе привлечат многу гледачи. Тие очекуваа дека некои можеби ќе сакаат да погледнат нешто. Тие беа изненадени од колкав интерес предизвикаа видеата.
„Луѓето од Мариупол и Харков, кои штотуку минаа низ пеколот, поставија време од денот да го гледаат. И секогаш кога ќе ми дојдеше редот да поминам неколку часа во скривалиштето, ми приоѓаа и ме прашуваа што сакаме со овој или оној настап, зошто сме направиле нешто вака, а не онака. Дури и еден постар пар ми пријде со список со прашања. Бев запрепастена. Видов колку може да значи претстава дури и под такви околности. Тоа беше една од причините поради која решивме да ги продолжиме настапите“.
Друга причина беше тоа што градската управа, која ја финансира „Лесја Украина“, побрза театарот повторно да стане таков, откако три месеци беше скривалиште.
„Лесја Украина“ продолжи да изведува дела што беа на репертоарот пред инвазијата на 24 февруари, но војната ја уништи нивната важност.
„По една изведба го прашав нашиот актер Виктор Чук, кој ја играше главната улога, како се чувствува, бидејќи тоа беше неговото враќање на сцената. Рече дека на сцената му било чудно и вознемирувачко, бидејќи луѓето умираат, затоа што татко му е на фронтот, во многу опасна зона, а тој глуми во безначајна претстава. Глупостите беа целосни. Затоа се обидовме да најдеме начин да разговараме за војната заедно“.
Захорженко вели дека театарот претходно поставувал претстави за војната и руската окупација на Крим во 2014 година, но дека тоа за нив било сосема ново искуство.
„Ништо не знаевме да направиме. Само пробавме нешто. Само пеевме некои песни, прочитавме поезија или ги споделивме нашите воени приказни“.
Плодот беше делото Imperium delendum est (Империјата мора да падне), кое Захорженко го опишува како „нешто помеѓу концерт и театарска претстава“.
„На почетокот сакавме само терапија за себе, за нашите актери, за нашата публика и имаше многу омраза и гнев. Не сакавме да бидеме жртви, туку борци и затоа имаше многу викање, актерите викаа, пцуеја, плачеа и се смееја. Беше многу, многу интензивно. Нашата публика го направи истото. Беше целосно… Не можам да го споредам со кое било друго искуство“.
Империјата мора да падне беше претставена на меѓународниот театарски фестивал во Авињон, Франција, каде доби големи пофалби, а исто така предизвика голем интерес во Полска и Германија. Производството се сели во Романија, па повторно во Франција. Захорженко вели дека војната го променила неговото гледиште за целта на театарот.
„Секогаш се трудевме да ја разбереме пошироката слика, но по 24 февруари почнав да мислам дека целта на театарот е поедноставна – да ги зближи луѓето за да споделуваат искуства.
Маја Харбузјук, в.д. Декан на Факултетот за култура и уметност на Универзитетот Иван Франко во Лавов, ја истражува историјата и теоријата на театарот и вели дека претставите како Империја се типични за правецот на украинската театарска продукција по рускиот напад на 24 февруари. Тие претстави се многу различни од оние напишани и изведени по руската окупација на Крим во 2014 година.
„Од 2014 година, кога започна војната на истокот, градиме наратив за прифаќање, помирување на разликите и сузбивање на говорот на омраза. Според мене, до почетокот на општата војна, украинскиот театар беше потолерантен од било кога. Кога започна општата војна, театарот доби нова цел и јазик. Тој јазик би го нарекол јазик на омразата, бидејќи таа емоција живее кај Украинците во ова воено време и ги уништува одвнатре. Театарот мора да најде начин да ја канализира таа голема сила на омраза“.
Харбузјук ја опишува воената театарска продукција како многу хибридна форма која комбинира музика, сатира, гротеска, документарна драма, а понекогаш и хумор. Во Империја, застрашувачките сведоштва на луѓето кои ги изгубиле своите најблиски за време на окупацијата на Хостомел се менуваат со музички интермедиуми.
Сепак, не се само актерите-автори кои го создаваат украинскиот воен театар. Создаден е и од драматурзи како Наталија Ворозбит, Нина Захорженко, Ирина Гарец, Наталија Блок, Лена Љагушонкова, Анастасија Косодии, Димитар Левицки, Ден Хумени, Људмила Тимошенко, Јулита Ран, Јана Зеленска и Ана Халас.
Олга Мачупа припаѓа на помладата генерација украински драматурзи. Студирала српско-хрватска книжевност на Универзитетот Иван Франко, а во 2011 година ја одбранила докторската теза за современата српска драма. Пишувала за драми на Милена Марковиќ, Милена Богавац, Маја Пелевиќ, Филип Вујошевиќ и Билјана Србљановиќ.
Ме интересираше војната – како војната и ситуацијата по војната се прикажани во српската драматургија“, рече Маџупа во телефонскиот разговор од нејзиниот дом во Полска.
Маџупа сега пишува моќни драми за војната во нејзината земја; за ароганцијата, предрасудите и империјалните амбиции кои доведоа до војна. Во претставата Фрагменти од загатка, нарачана од Американската фондација за меѓународен театар, нараторот го опишува потсмевот и критиката што таа и уште три други украински девојки ги претрпеле кога се одморале на Крим пред 2014 година, вклучително и забелешки на руски пејач во ноќен клуб кој слушнал дека зборуваат украински.
Агресивна пејачка во ноќен клуб: На кој јазик врескаш? На полски? Дали сте од никаде?
Маричка: Зборуваме украински.
Агресивна пејачка во ноќен клуб: Тоа не е јазик. Тоа е само празно врескање. Страшен ви е јазикот, полупечени западњаци. Постои само Русија и рускиот јазик. Русија ќе биде насекаде.
Подоцна во драмата, нараторот вели:
Сонувам како империјата ќе се распадне, за земја како Русија да престане да постои. Не е ни чудо што го нарекуваат зандана на народот. Овој текст е чуден. Тоа не е текст. Никогаш порано не би напишал такво нешто. Изгледа дека го мразам. Сакам да се спротивставам на омразата, но нешто се случува со моето тело, мојот ум, мојата свест. Претпоставувам дека е лошо. Сè се врати на нула. Или во мене се раѓа средновековен човек?
