Сите илузии дека повеќепартискиот систем е гаранција за демократијата исчезнаа. Од еднопартиска диктатура преминавме во повеќепартиска автократија. Во такви околности, поранешната ограничена слобода на говор се претвора во слобода на вулгарен говор
РАДМИЛА СТАНКОВИЌ
Роден во Југославија, Дино Мустафиќ може убедливо да објасни зошто во него останал неизбришливиот идентитет на Југословен, иако таа земја одамна ја нема. Режисерот кој остави голема трага во својата професија во повеќето градови на поранешна Југославија, но и во Европа и Северна Америка, Африка и Азија, е успешен како менаџер на Народниот театар во Сараево од 2021 година.
Деновиве имаше уште една премиера која ја возбуди белградската публика. На сцената на Белградскиот драмски театар на 27 март беше изведена премиера на претставата „Секоја птица во своето јато лета“ од либанско-канадскиот писател Важди Муавад. До 30 март се одиграа четири претстави, следните ќе се играат во април.
Посебен интерес за режисерската кариера на Мустафиќ е фактот што тој го заврши својот втор долгометражен филм „Павилјон“. Го подготвувал пет години. По жанр се работи за сатирична црна комедија базирана на истоимениот роман на Виктор Иванчиќ, кој е и сценарист, со ко-сценарист Емир Имамовиќ. Тој вели дека бил инспириран од „бунтовничкиот дух кој понекогаш е анархистички“ на Иванчиќ. Станува збор за група пензионери во домот кои не се задоволни од условите за живот, па дури се изложени на репресија од административниот и медицинскиот персонал. Тие се бунтуваат, создаваат заложничка криза и почнуваат да ги бараат своите права. Според режисерот, филмот ја прикажува „лицемерието на општеството кон третото доба и е приказна за една генерација која нема што да изгуби, а од која имаме многу да научиме“. Во копродукција на БиХ, Србија, Црна Гора, Северна Македонија и Хрватска, актерската екипа ја сочинуваат Раде Шербеџија, Зијах Соколовиќ, Миралем Зупчевиќ, Мето Јовановски, Бранка Петриќ, Ксенија Пајиќ, Ермин Браво… и како специјален гостин, Мирјана Карановиќ. Може да се каже, Југославија во минијатура или, како што вели Дино Мустафиќ, „повеќе или помалку, она што го живеам“.
Разговараме по белградската премиера, „Секоја птица во своето јато лета“, по честитките и прегратките што ги добиваше долго во ноќта.
Чија беше идејата да го режира ова дело?
– Долго време ја следам работата на овој значаен творец. За библиотеката на МЕС, како уредник ја објавив неговата драма „Жената што гори“ или „Пеколот“. Тоа беше можност да ја запознаеме читателската публика со големиот театарски и драмски уметник Важди Муавад. Кога работев во Париз, колегите со задоволство ми раскажуваа за сценскиот и литературниот јазик на Муавад, кој создава возбудлив и посебен театар со разбирање на механизмот на историјата и длабоко сочувство за жртвите на 20 век. Во неговите драми, можеме да видиме слики од историјата кои можат да се почувствуваат во реалниот дел од човечкото искуство и секојдневниот живот кога судбините се гледаат во нивните сродства и разлики, доблести и слабости. Сепак, за театарот на Муавад, театарските експерти велат дека тој не е ниту историски ниту документарен, исто како текстот поставен на сцената на БДП, кој е целосно втиснат во фикцијата, иако зборовите „масовен колеж“ или „вина“ се појавуваат на границата меѓу уметничката наративност и историјата. Зошто поставувањето прашање за историјата е всушност прашање за местото на поезијата во светот по страшното искуство на војните во 20 век? Или метафизичките нервози и војни кои дојдоа со почетокот на 21 век, а некои продолжија. Секоја птица не нуди одговори на своето стадо, но поставува важни прашања. Во дијалог со менаџерот Југо Радивојевиќ, разгледав неколку текстови за работа во БДП, но на крајот и двајцата решивме да ја запознаеме српската публика со овој автор. И ова е прв настап на еден од најпознатите и најзначајните француско-канадски уметници на српски јазик. Мислам дека беше добар и паметен избор.
Зошто оваа приказна е важна за вас лично?
– Во оваа приказна најдов нови животни мотиви никогаш да не отстапам од моето длабоко убедување дека нашиот вистински идентитет не е определен од националноста, религијата, јазикот и потеклото, туку од духовните и цивилизациските вредности кои го обликуваат човечкото достоинство. Не сакам да се согласам како човек и уметник со глобалните тенденции на новите политики на изолационизам, национализам, расизам, ксенофобија, исламофобија, антисемитизам и други форми на ремодулиран фашизам кои ги напаѓаат вредностите на хуманизмот и достигнувањата на западната демократија, особено во однос на универзалните човекови права. Албер Ками го нарече „старо убедување“ кое човекот го има во себе, поради што веруваше дека секогаш може да предизвика човечки реакции од друг човек ако му зборува на јазикот на општата човечност.
Не смееме да заборавиме дека фашизмот на Балканот се уште е свеж во сеќавањето. Овде луѓето се убиваа за име и религија, а сега повторно им се дава многу простор на истите, маскирани политики, дури повторно се навиваат еуфорично. Во едно вакво општество проткаено со гнев се негува аверзија кон слободата и одбивност кон се што е различно и различно. Плурализмот на мислењето и идентитетот е основен предуслов за човековата слобода, бидејќи ако го нема, тогаш преовладува очигледен општествен дисбаланс, кој предизвикува идеолошки терор и насилство.
Како беше да се работи во БДП, која во последниве години значително наликува на сцената каде што успешно се среќаваат автори и актери од поранешна Југославија?
Со доаѓањето на Југ Радивојевиќ на чело на БДП, театарот се отвори во секоја смисла. Стана уметнички и продукциски амбициозен со желба да се излезе од локалната рамка и да се дофати, па природно е да се бараат автори на регионално и меѓународно ниво за ваква идеја што ќе создаде интересни изведби во креативна синтеза со локални уметници. За многу кратко време БДП се наметна како иницијатор на ваквите иницијативи и тоа сега се препознава како театарски факт. Секако, тоа го прифаќаат сите оние кои сметаат дека јужнословенскиот театарски простор е единствен, дека во интерес на сите нас е да соработуваме, да се споредуваме, да ги разменуваме најдобрите автори и творци. Поставува нови сценски стандарди, го збогатува нашиот репертоар и привлекува публика која е желна и уметнички желна за добри претстави наместо за комунален и локален репертоар. И самиот се залагам за таков театар на соработка, па се чувствував во природна средина да работам во БДП, која Југ Радивојевиќ ја води стручно, храбро и паметно, и покрај многумина кои би ги свеле театрите на исклучиво локалната важност на самозадоволните провинциски театарски ега.
На крајот од пробите, една од хероините на претставата, Светлана Бојковиќ, претрпе голема загуба, но таа очигледно собра сили и премиерата беше одиграна на време. Колку и помогнавте во тоа?
– Одамна сакав да направам претстава со една од нашите најголеми актерки. И се оствари сонот на тој режисер. Инспиративна, емотивна, духовита, единствена, родена да биде актерка. Секогаш ќе се сеќавам дека работев со Светлана на претставата „Секоја птица до своето јато“. Нејзината посветеност на актерството е фасцинантна, таа дава љубов од сцената, плени со сценска енергија што ја прави харизматична и вечно млада. Кога го прочитав текстот, веднаш го имав на ум како единствена можна поделба. Немав алтернатива, тоа и го кажав и ѝ го дадов само она што можев; бескрајна доверба, почит и љубов, а таа е актерка која стократно му враќа на режисерот и тимот со кој работи. Така беше и сега, во тие тешки моменти, бевме нејзиното најтесно театарско семејство. Ние бевме со неа со љубов, а таа со нас, како што е само можно.
Има претстави кои пристигнуваат на една од белградските сцени веднаш по нивната светска премиера. Сепак, ова дело пристигнува овде по долги години играње и успех на бројни европски сцени. Што ти кажува тоа?
– Немам точни податоци колку понови драмски текстови се поставени на сцената во Белград, но знам дека токму Белград го имаше најбрзиот рефлекс за прикажување на новите драмски тенденции во драматургијата и беше своевиден претставник на идните големи писатели. Во овој случај, можеби беше доцна, но себично, можеби не ми е жал, бидејќи со оваа претстава го насочивме центарот на вниманието кон едно етаблирано театарско име.
Познат сте како остар критичар на секоја влада која не ги разбира потребите на културата и слободата на креативноста на една земја. Пред година и пол режиравте во Народниот театар, сега во БДП, добредојден сте во Белград како уметник кој не ги штеди критиките на локалните власти?
– Имам импулс на уметник кој мора критички да го испита она што најмногу го сака и го чувствува како свое. Ова значи дека понекогаш се одвојува од волјата на умот и со тоа останува објективен. За мене тоа е суштината на разумот и слободата да се критикува сопствената држава и општество, а пред се да се критикува себеси. Кога некој ги оспорува моите ставови, дури и ги навредува, мора секогаш да запомни дека јас не застапувам никого (од народот) и ништо (од институциите) освен себе. Само така можам да останам чист, бидејќи не се кријам зад никаков колективитет. Сепак, не можам да побегнам од впечатокот дека сето тоа ми изгледа оперско, со некои недоволно силни извици, барем во споредба со егзистенцијално исклучително тешките околности од претходните децении кои се вратија на домашна адреса и тропнаа на вратата. Мнозинството се чини дека се повлече или, поточно, капитулираше пред „нихилистичкиот хиперматеријализам на транзицијата“ што ги приведе јавните интелектуалци во машина на рамнодушност. Изгубивме премногу време и последен момент е да почнеме да создаваме општество на владеење на правото и одговорност. Треба да разбереме што значи да се биде Европеец во волтерска смисла. Според мене, се работи за духовни вредности кои носат космополитизам и образование што ни помага да разбереме што е добро и отворено општество.
Една од темите на драмата „Секоја птица во стадото“ е потрагата по идентитет. Ме интересира поширок идентитет, на пр. дека сум режисер, уметник, татко, пријател или син, а не само и исклучиво национален или верски идентитет. Вистинскиот идентитет е да се стане некој кој работи за достоинството на животот, кој ги прифаќа и почитува другите човечки суштества, го почитува малцинското мислење и демократски го штити.
За време на владеењето на Јосип Броз, непишано правило беше слободоумните интелектуалци кои не беа добредојдени во Босна и Херцеговина, доаѓаа во Белград каде што ги промовираа своите книги и добиваа штандови од кои ќе се рекламираат. Дали денес гледате траги од поранешно однесување, во која било насока?
Исчезнаа сите илузии дека повеќепартискиот систем е гаранција за демократијата и слободата на говорот. Од еднопартиска диктатура преминавме во повеќепартиска автократија. Во такви околности, поранешната ограничена слобода на говор се претвора во слобода на вулгарен говор. Денеска се создаде атмосфера дека да се зборува за слобода, љубов, еманципација, социјална нееднаквост е нешто што е надминато, речиси срамно. И сега младите, студентите од улиците, ни испраќаат неколку нови гласови на слобода кои укажуваат дека општеството никогаш не смее да ја изгуби храброста и енергијата да укаже на варварството на политичките застапници на послушноста. Потребата од антидогматски структурирано општество е потребата од отвореност, критика, конфронтација, истражување на медиумските и креативните слободи, која е под закана.
Со вашата сараевска претстава Jedan je Muhamed Ali, многу успешно ги обиколивте земјите од регионот, на фестивали во Приштина и Загреб… Како би го објасниле толку добриот прием на текстот и делото?
Еден е Мухамед Али е драма за семејството и сеќавањето, односот меѓу таткото и синот, детството и созревањето. Во исто време, тоа е возбудлива приказна за идентитетот во едно глобализирачко општество, каде што преовладуваат глобализираните односи, обично површни, стереотипни, фобични кон непознатото. Ова е многу важна тема на нашите простори, бидејќи и самиот верувам дека самосфаќањето на сопствената личност, своите мисли и постапки, кое се реализира во општествената реалност, е интересен драмски елемент кој секогаш носи неповторлива приказна. Така, можете да видите како тоа се моите речиси опсесивни теми во театарот бидејќи и мојата белградска режија допре до таква идеосфера на претставата.
Дали има теми кои немаат заеднички именител во просторот на поранешна Ју, кои не се подеднакво добредојдени во Сараево, Белград и Приштина, на пример?
– Тоа е токму за споменатата претстава „Еден е Мухамед“, но не сум сигурен дека може да се прикаже без „последици“ на сцените во Србија, бидејќи текстот допира историски факти кои припаѓаат на културата на сеќавање на минатите војни. Поточно, како општество се сеќаваме само што некој ни направил како заедница, додека не сакаме да паметиме што некој им направил на другите во наше име и активно го потиснуваме. Згора на тоа, оние неколку поединци кои зборуваат за тоа се среќни што се прогласени за национални предавници, а тоа се теми кои предизвикуваат сериозна самоцензура на уметниците како и на селекторите на театарските фестивали кои немаат храброст да поканат вакви претстави на програмата.
Како го доживеавте Белград додека бевте овде за време на пробите на претставата?
– Колку и да бев фокусиран на пробите и драмскиот текст што го режирам, не можев а да не видам како учениците држат социјална лекција на која може и мора да се смета, дека се многу артикулирани, фокусирани, оригинални и инвентивни, едноставно не може да ве остави рамнодушни. Без да навлегувам во тоа како ќе заврши сето тоа и дали нивните барања се прифатливи или не, во едно сум сигурен; секој што ќе учествува ќе го смета за посебно што во студентската биографија имал удел во борбата за демократија и владеење на правото.
Со вашата изјава дека во Босна и Херцеговина повеќе се издвојува за хигиенска опрема во државните институции отколку за годишна продукција во Народниот театар во Сараево, ни дадовте идеја да се занимаваме со слична споредба во Белград. Што е вистина во овој скеч за тоалетна хартија и претстави?
– Ова се однесува на одговорните носители на законодавната власт на државно ниво на БиХ, однесувањето на високи државни функционери кои не се свесни дека во БиХ животот мора да биде важен, а културата е живот на едно време кое мора да остави нешто зад себе за потомството. Во спротивно, тие како носители на законодавната и извршната власт ќе одговараат да остават зад себе само духовна и цивилизациска пустош.
(radar.rs)
