Градењето на добропоставен систем на јавни финансии е обемен процес, кој се состои од повеќе сегменти. Меѓу нив е и фискалната децентрализација, еден од приоритетите кои произлегуваат од Пристапното партнерство на Република Северна Македонија со Европската Унија
ФАТМИР БЕСИМИ
Минатата недела Министерството за финансии ја информираше Владата дека започнува со реформа која ќе ја унапреди фискалната децентрализација во земјава. Предвидено е спроведување на повеќе мерки и активности, кои треба истовремено да го зајакнат фискалниот капацитет на општините и контролата за домаќинско, транспарентно и отчетно работење. Планирано е да започне сеопфатен процес на јавни консултации со Заедницата на единиците на локалната самоуправа (ЗЕЛС), меѓународните развојни партнери, академската заедница, деловната заедница и останатите засегнати општествени чинители и низ еден инклузивен и транспарентен процес да се дојде до оптимални решенија.
Годинава имаме локални избори, а истовремено работиме и на надминување на последиците од ковид-кризата врз економијата и нејзино враќање на патеката од преткризниот период. Овoj (ќе го предадеме во повеќе продолженија) ќе даде одговор на оние кои ќе се запрашаат зошто се дава приоритет на оваа реформа токму сега и верувам ќе биде интересно четиво за значењето на градењето на еден успешен функционален децентрализиран систем со цел подобрување на квалитетот на јавните услуги и забрзување на економскиот раст и развој на една земја.
Градењето на добропоставен систем на јавни финансии е обемен процес, кој се состои од повеќе сегменти. Меѓу нив е и фискалната децентрализација, еден од приоритетите кои произлегуваат од Пристапното партнерство на Република Северна Македонија со Европската Унија. Понатамошна децентрализација е и еден од приоритетите поставени со Програмата на Владата 2021-2024 година. Придобивките од децентрализацијата, како процес воопшто, се дополнителна демократизација, пренесување на надлежностите на властите поблиску до граѓаните и нивните потреби и со тоа пружање на поефикасни и поекономични услуги за граѓаните. Повеќе академски истражувања покажуваат дека постои корелација помеѓу повисокиот степен на децетрализација со повисок степен на економски развој, што ќе се елаборира понатаму во овој текст.
Како и повеќето транзициски економии, Република Северна Македонија влезе во процес на пренесување на дел од надлежностите на наплатата на јавните приходи и извршување на јавните расходи на едниците на локалната самоуправа.
Во 2002 година беше донесен Законот за локална самоуправа со кој се дефинираа надлежностите на општините, односно општините да можат самостојно да ги уредуваат и вршат работите од јавен интерес од локално значење. Помеѓу другите принципи и начела, во тоа време авторите посебно се воделе од т.н. принцип на субсидијарност, односно се што може да се реализира поефикасно и поефективно на локално ниво за граѓаните, да се пренесува таму – принцип кој до ден-денес и по две декади не е исполнет во очекуваниот обем и динамика. Спроведувањето на процесот на децентрализација се извршуваше во повеќе фази. Во „нултата фаза“ се обезбедија минимум неопходни капацитети за финансиско управување од општините. Во првата фаза следеше преземање на имотот и обврските од децентрализираните надлежности. Во втората фаза општините ги преземаа надлежностите за донесување одлуки во врска со функционирањето на буџетските корисници.
Фискалната децентрализација, исто така, се спроведуваше во неколку фази во кои трансферите од буџетот и буџетите на фондовите се реализираа истовремено со трансферот на надлежностите, согласно Законот за локална самоуправа и другите закони од соодветните области. Процесот се одвиваше според принципот „финансиите ги следат функциите“ („finance follow function”). Сериозен исчекор во доменот на фискалната децентрализација во земјава беше направен во јули 2005 година, кога беа изменети низа закони од областа на финансирањето – Законот за даноци на имот, Законот за комунални такси и Законот за административни такси. Во првата фаза од фискалната децентрализација на општините им беа пренесени одредени надлежности, а финансирањето на истите во најголема мера беше спроведено преку трансфери од централната власт. Моделот преку трансфери (блок или наменски) од централна власт повеќе личи на деконцентрација отколку на децентрализација. Впрочем трансферите од централиот буџет повеќе служат за вертикална отколку за хоризонтална рамнотежа во развојот. Втората фаза на фискалната децентрализација започна на 1 јули 2007 година. Општините мораа да исполнат одредени критериуми како кадровското екипирање и зајакнување на финансискиот капацитет за да влезат во втората фаза, која предвидува надлежности во културата, социјалната заштита, основното и средното образование и примарната здравствената заштита. Сите општини, освен една рурална општина, се влезени во втората фаза.
Изворите на приходи на општините се разновидни, но во прв ред, се сопствените приходи по основ на локални даноци, како данок на имот, данок на наследство, данок на промет на недвижности, понатаму локални такси и надоместоци и приходи од сопственост. Други видови приходи се дотациите и трансферите од централниот буџет како што е 4,5% од наплатениот ДДВ и блок дотации за финансирање на активностите од пренесените надлежности во областа на културата, образованието, социјалната заштита и заштита на децата. Тука се и поделените даноци (“shared taxes”), односно 3% од приходот од персоналниот данок наплатен од физички лица со живеалиште во општината и 100% од персоналниот данок од занаетчиска дејност.
Во изминативе години донесени се повеќе мерки во насока на зголемување на сопствените приходи на општините. Таква е распределбата на приходите од продажба на градежно земјиште во сооднос 20:80% во корист на општините, понатаму распределбата на приходите од концесии од минерални суровини во сооднос 22:78% за општините и дополнителен приход од надоместок за производство на енергија од фосилни горива – еколошка такса. Почнувајќи од 2013 година обезбедени се приходи од концесија на води за користење на водните ресурси за производство на електрична енергија, како и средства од закупнина на земјоделско земјиште во сопственост на Република Северна Македонија на општините во сооднос 50%:50%.
Споредено со 2005 година, кога започна процесот на трансфер на надлежности и се даде поттик на фискалната децентрализација, приходите на општините се зголемија за повеќе од шест пати во номинална вредност, односно ако во 2005 година, реализацијата на приходите изнесуваше 5,9 милијарди денари, во 2019 година таа е 37 милијарди денари. Во истиот период, даночните приходи врз кои општината има автономија на наплатата се зголемија за повеќе од два пати. Гледано според учеството во БДП по тековни цени, ако во 2005 година вкупните приходи на општините изнесуваа 1,9% од БДП, истите во 2019 изнесуваат 5,4% од БДП во 2019 година, што значи дека релативното учество во БДП е зголемен за скоро три пати. Со тоа, Република Северна Македонија влегува во групата на средно децентрализирани земји, притоа вредно е да се напомене дека просекот на ЕУ-27 е значително повисок, односно 10,6% од БДП, во просек скоро двојно повисок во однос на нашата земја.
