За претседателот на Србија фер и демократски избори се многу поголема закана од компромисот со Косово. Неговата моќ зависи од целосната контрола врз државата, институциите, медиумите и политичките процеси. Ќе направи се за да спречи суштински промени. Од друга страна, тој ќе понуди се останато за да ја зачува западната поддршка или барем да го намали притисокот
НЕНАД СЕЈДИНОВИЌ
По потекло од Луксембург, студирал и докторирал во САД и на Централноевропскиот универзитет во Будимпешта.Флоријан Бибер предава историја и политика на Југоисточна Европа на Универзитетот во Грац. Неговата докторска теза е посветена на српскиот национализам „од смртта на Тито до падот на Милошевиќ“. Внимателно ги следи политичките настани во нашиот регион и често ги коментира. Поради неговиот критички однос кон режимот на Вучиќ, тој беше цел на напади на локалните таблоиди. Го нарекуваа „пропагандист“, па дури и „Џиласовец“. Марко Ѓуриќ, прогресивен вреден работник, еднаш побара да биде прогласен за персона нон грата затоа што наводно „го навредил претседателот Вучиќ“. (Овој човек е во меѓувреме именуван за нов министер за надворешни работи! – н.з.)
Во четврток, кога овој број на „Времен“ е на киосците, во Европскиот парламент ќе се расправа за, најблаго речено, нерегуларностите на декемвриските избори во Србија и резолуцијата што ја придружува. Што очекувате да се најде во тој документ, со оглед на тоа што слушнавме многу остри критики од некои европски парламентарци за изборниот процес, а прелиминарниот извештај на ОДИХР имаше и многу негативни оценки?
ФЛОРИЈАН БИБЕР: Верувам дека резолуцијата ќе биде остра, имајќи предвид дека голем број парламентарци кои ги следат настаните на Балканот беа многу критични, не само кога станува збор за изборните нерегуларности, туку и кога се зборува за целокупната состојба на демократијата во Србија. . Оние кои беа поблаги во критиките се, барем мене ми се чини, во малцинство. Би очекувал зборови на осуда, како и можеби некаков предлог како може да се решат работите. Не можам да ги предвидам деталите, но некој вид меѓународен процес е најлогичен. Никој што се занимава со Србија не верува дека институциите во земјата се способни сериозно и професионално да се справат со истрагата за нерегуларностите и подобрувањето на изборните услови. Останува прашањето кои меѓународни актери ќе бидат предвидени како посредници, односно предводници на процесот. Можеби самиот Европски парламент ќе си ја додели таа улога. Тоа може да биде и ОБСЕ, односно некоја од нејзините институции или Советот на Европа. Не е исклучено тоа да биде и Европската комисија.
Колку ЕУ и европските институции можат да влијаат на демократизацијата на Србија или на подобрување на изборните услови? Резултатите од претходните ангажмани се, во најмала рака, скромни. Практично, владата на Вучиќ „припејд“ на резолуцијата одговори со фамозната „Па што“!
– Европскиот парламент не може да наметнува решенија, тој е институција која ги формализира ставовите и размислувањата во Европа за одредена тема. Владата во Србија може да ја игнорира резолуцијата, но таа има своја цена. Пред се, значително е намален нејзиниот кредибилитет, особено кредибилитетот на тврдењето дека Србија сака да стане членка на ЕУ. Тие што се занимаваат со владата на Вучиќ одамна знаат дека таа нема мотив да се приближи до ЕУ, но игнорирањето на резолуцијата ќе ја официјализира. Сепак, на Вучиќ ќе му биде многу потешко да ги игнорира потезите на Европската комисија, како и некои други сигнали кои доаѓаат од Европа. Колку што владата во Србија нема намера да стане дел од ЕУ, таа сака да ги зачува добрите односи со ЕУ и нејзините земји членки. Во оваа смисла, не е неважен ниту угледот. Со потезите и пораките што ги споменувате, власта се обидува да ја затвори дискусијата уште пред да започне, за да спречи секој обид за меѓународна истрага за изборниот процес. Тие знаат дека секоја истрага значително би ја ослабела нејзината позиција. Сепак, се зависи од степенот на притисокот што доаѓа од ЕУ и европските престолнини. Ако е доволно силен, Србија нема да има друг избор освен или да прифати меѓународна арбитража – или во спротивно дефинитивно и јасно да ја затвори вратата за ЕУ.
Што значи тоа затворање на вратата? Некој вид санкции?
– Санкциите секако не е зборот што би го употребил. Тешко е за ЕУ да воведе санкции против одделни земји бидејќи тоа е комплициран процес. Потребна е најширока согласност од членките, а знаеме, на пример – во случајот со Србија – дека Унгарија никогаш не би поддржала таков потег. Нема ниту договор во ЕУ, ниту политичка волја за санкции. Но, ќе има политички и економски последици, бидејќи и ЕУ и владите на западните земји ќе го преиспитаат нивото на соработка со Белград. Веројатно поддршката за Србија ќе се намали на многу полиња.
Каква е меѓународната позиција на Србија воопшто по евидентните многу сериозни изборни измами во декември, откако исчезнаа последните илузии дека таму се одржаа дури и далечински фер и демократски избори? Колку се менува перцепцијата во круговите на „одлучувачите“, а колку воопшто во јавноста?
– Секој ден работата е се појасна – српската влада е повеќе проблем за Европа отколку партнер. Тоа тврдење го слушаме се почесто. Она што се случува во Србија бара се поголемо внимание и ангажман, а тоа е проблем за ЕУ во овие околности. Покрај изборите, на значително влошување на имиџот влијание имаше и случајот „Бањска“. Српските власти тогаш од локалната перцепција покажаа дека се способни да извезуваат кризи и злоупотреби, сериозно загрозувајќи ја безбедноста на регионот, притоа користејќи паравоени формации. Овие настани всушност дадоа пореална слика за српската влада на Запад, а пред нив многу функционери беа подготвени да ги игнорираат лошите вести кои доаѓаа од Србија. Се разбира, за многумина тие не се ништо ново, тие се логична последица на процесот во Србија кој трае од доаѓањето на власт на Српската напредна странка.
Ќе се вратиме во Бањска. Но, дали некој се уште мисли, официјално или неофицијално, дека Вучиќ е гарант за регионалната стабилност? Се чини дека од крајот на војните, меѓудржавните и меѓуетничките односи во регионот никогаш не биле полоши од денес. Огромен удел во ова имаат српската влада, изјавите на нејзините функционери и целосно обновената националистичка реторика од деведесетите во локалната јавност. Еднаш изјавивте дека на Вучиќ му одговара нестабилен регион, нешто во смисла дека е и пироман и пожарникар во исто време?
– Неговата политика вклучува постојано предизвикување конфликти и тензии. Лесно им од рака нему и на неговата партија. Тие се наследници на Српската радикална партија, заснована на фанатизмот, омразата, наративот од деведесетите … Потоа одеднаш се појавува како државник кој се залага за Отворен Балкан и подобра меѓудржавна соработка. Меѓутоа, со текот на времето радикалната страна стануваше посилна, а сега таа целосно преовлада. Вучиќ на почетокот, по доаѓањето на власт, многу подобро го криеше тоа.
Сепак, не мислам дека овој проблем – оживувањето на национализмот и меѓуетничката омраза – се смета за доволно сериозен надвор од границите на Балканот. Нашироко се верува дека ова е реторика за внатрешни работи, дека тоа не е нешто што треба да биде предмет на дипломатски напори. Проблемот, сепак, не е само од дневно-политичка природа. Промоцијата на национализмот, омразата, наративот дека сите се против нас, а ние сме единствените вистински, славејќи или комеморирајќи настани од војните во 1990-тите – сето тоа остава длабоки негативни последици за општеството и ја намалува можноста за помирување во регионот долго време. ЕУ треба да посвети повеќе внимание на ова бидејќи тоа е проблем кој ќе остави последици и кога ќе се смени власта во Србија. Наследството од 1990-тите не само што беше обновено, туку и зајакнато. По 12 години пауза, Балканот повторно живее во етнички ровови.
Го проучувавте српскиот национализам. Дали во меѓувреме се трансформираше, сè уште е клучниот проблем на Србија или е клиентелизам и „коруптивизам“, како што некои велат? На пример, екстремно десничарските партии не добиваат многу гласови на изборите; некои не го поминаа ни пописот во декември…
– Точно е дека политичките партии кои се засноваат само на националистички и популистички идеи не се успешни на избори. Не само на декемвриските, туку и на претходните. Тие успеаја да влезат во парламентот во 2022 година, но не претставуваа силна политичка опција. Вучиќ се обиде да го нагласи нивниот успех за дополнително да се позиционира како поумерен и помалку националистички ориентиран. Слична беше политиката на Милошевиќ во деведесеттите. Главната улога на Српската радикална партија беше Милошевиќ да изгледа како некој умерен во однос на нив. Тие беа всушност корисни националистички идиоти. Во исто време, национализмот беше составен дел на режимот на Милошевиќ: тој не се манифестираше само преку медиумите и изјавите, туку и преку конкретни одлуки. Нешто слично важи и денес.
Кога ги читате и гледате медиумите блиски до власта во Србија, гледате дека секојдневно се испраќаат националистички пораки, во огромни количини. Национализмот е нормализиран и дури и луѓето кои не веруваат во него на крајот подлегнуваат на него. Тоа не значи дека националистите ќе гласаат за ултрадесничарски партии. Национализмот не се изразува само преку повици за војна, тој е неговата најекстремна форма.
Дали тоа значи дека Вучиќ го контролира речиси целиот десничарски политички спектар со нормализирање на национализмот?
– Да. Тој секако сака да гласаат за него оние кои ги делат ставовите на Двери и другите десничарски партии. Затоа на таквите им испраќа соодветни пораки. Проблемот е што го загадува јавниот простор, ги нормализира националистичките пораки, кои стануваат сеприсутни, па дури и оние кои немаат националистички идеи ретко се осмелуваат да кажат – тоа е лага, тоа е пропаганда. Сето ова остава, како што реков, долгорочни последици кои ќе бидат огромен предизвик за сите следни власти во Србија и регионот.
Одамна е општо познато дека Западот го поддржува Вучиќ, со презир гледа на неговиот колапс на демократијата и институциите, како и на нормализацијата на национализмот – заради решавање на косовскиот проблем. Дали се согласувате со тоа и дали е сеуште актуелна теза?
– Многу западни влади имаа надеж откако СНС дојде на власт. Вакви пораки испрати и Вучиќ, неговата влада на крајот го потпиша Бриселскиот договор. Се веруваше дека ќе биде подготвен и способен за такво нешто. Исто така, се веруваше дека само националист може да го реши националистичкиот проблем. Затоа, ќе му биде многу полесно да направи компромис со Косово или дури да ја прифати неговата независност отколку некој од, да речеме, Демократската партија или некоја друга прозападна политичка опција. Се уште има политичари кои веруваат во тоа, но мислам дека се во малцинство. Ми се чини дека сега преовладува прагматичниот пристап во смисла „само да се погрижиме да не се влоши“. Нека работите бидат што постабилни, нека не се зголемува проблемот и тоа е доволно. Немаат надеж дека ќе биде подготвен за решение туку дека ќе ја задржи статус кво. Не е идеално, но доволно е, барем засега, додека од позициите на САД и ЕУ има многу поголеми проблеми – како што се украинската војна и војната во Газа. Така живее Вучиќ. Во принцип вели: Малку ќе лажирам конфликт, ќе испратам војска на граница со Косово, но секако може да сметате на мене дека нема да се впуштам во никаква воена авантура. Засега тоа е доволно за многу западни влади, како што реков.
Некои сметаат дека неодамнешното признавање на косовските регистарски таблички е своевидна трговија на Вучиќ со Западот. Вака ќе продолжи најавата дека ќе продолжи изградбата на рудникот за литиум, односно работата на моќната компанија Рио Тинто во Србија. Дали се ова некои „услуги“ наменети за намалување на притисокот од Западот?
– Очигледно тие се. Токму преку ова се гледа дека и Западот има влијание врз Вучиќ, односно дека му е многу важно да има поддршка од таа страна. Тој нуди и ќе понуди се што не ја загрозува неговата моќ. За него фер и демократски избори се многу поголема закана од компромисот со Косово. Неговата моќ зависи од целосната контрола врз државата, институциите, медиумите и политичките процеси. Ќе направи се’ за да спречи суштински промени. Од друга страна, тој ќе понуди се останато за да ја зачува западната поддршка или барем да го намали притисокот. Кога разговарам со некои западни функционери, често го слушам нивното оправдување кога станува збор за нивниот однос кон властите во Србија. Велат: немаме големо влијание во Србија, Вучиќ не слуша, но ако го притиснеме премногу ќе се сврти кон Кина и слично. Тие сериозно ја сфаќаат заканата што тој ја испраќа малку по малку: ако Западот не сака да соработува со мене, имам други партнери. Меѓутоа, кога ќе ги погледнеме неговите потези, ќе видиме дека тој има интерес да ги зачува добрите односи со Западот.
Ја опишавте ситуацијата како што ја гледа проевропската опозиција во Србија. Тој исто така тврди дека ја нема суштинската поддршка од Западот во обидот да се направат политички промени во Србија, да се замени режимот на Вучиќ, да се демократизира земјата и да се приближи до ЕУ. Што би ѝ препорачале на опозицијата во Србија, што да прави во овие околности?
– Кога разговарам со западните дипломати, често ја слушам оваа фраза: во Србија нема политичка алтернатива. Велат нема други релевантни опции, со кого да разговараме, ако не со Вучиќ! Затоа, важно е да се испрати силна порака дека постои алтернатива, во однос на политичката сила и во однос на политичката содржина, дека нуди нешто поинакво и подобро од она што го нуди Вучиќ. Дека постои можност за политички промени и дека тие ќе доведат до демократизација, европска интеграција и подобри односи во регионот. Ако опозицијата е распарчена и има само 10-15 проценти од гласачкото тело, тогаш нема алтернатива. Тоа не ни се допаѓа, не сакаме да го слушаме, но така стојат работите од позиција на западните политичари. Тој аргумент мора да пропадне. Опозицијата мора да остане обединета, да работи на создавање единствен, силен политички блок. Под два, мора да развие добри односи со европските политички партии. Тие се исклучително важни актери во донесувањето важни одлуки, но се и одличен канал за комуникација меѓу балканските партии и ЕУ. СНС изгради одлични односи со европските конзервативци, со што доби голема поддршка и го намали интензитетот на критичките тонови. Опозицијата мора да гради такви односи, да работи напорно на тоа.
Може ли да се каже дека резултатите од декемвриските избори и единството на проевропската опозиција конечно испратија порака дека алтернатива сè уште постои?
– Ова беа првите избори кои покажаа дека во Србија постои политичка алтернатива, проевропска и продемократска. Тоа е чекор во вистинската насока. Сега, како што кажав, многу зависи од тоа колку долго ќе трае единството на опозицијата и многу е важно да се зачува. Ова не е трка од неколку недели или месеци. Важно е заедно да градат инфраструктура, да ја развиваат комуникацијата меѓу себе, со граѓаните и со странство… Но и да имаат програма врз основа на која на сите, и внатре и надвор од државата, ќе им биде јасно дека постои политичка алтернатива која е стабилна и која нуди стабилност. Западните политичари често ме прашуваат дали опозицијата во Србија навистина се разликува од Вучиќ. Велат дека во однос на Косово, на пример, имаат ист став. Не очекувам српската опозиција да има јасен став за Косово, бидејќи сум свесен колку е тешко и чувствително ова прашање, но би требало да биде прецизно за другите работи. Тоа не може да биде програма – ние не сме Вучиќ, сакаме да го отстраниме Вучиќ затоа што е диктатор, но јасно да кажеме што ќе биде по неговата смена. Како ќе изгледа редемократизацијата на општеството, како ќе се намали влијанието на политиката врз медиумите, како ќе се бори со говорот на омраза и слично. Сето ова мора да биде во програмата. Тогаш ќе се види дека таа не е опозиција чија единствена особина е што е обединета, туку дека нуди други типови на политики кои се релевантни.
(опремата е на Гловус – целото интервју можете да го прочитате на
https://vreme.com/vreme/vucic-je-postao-problem-evrope/)
