Две нови изданија фрлија светлина врз личноста и идеите на бугарскиот филозоф. Од неговите дела сè повеќе учиме за неговите интелектуални придонеси, а неговите текстови делуваат како противотров за информативниот спам денес и поставуваат големи прашања во нивниот соодветен контекст
СВЕТОСЛАВ ТОДОРОВ
Никој не ги знае одговорите на сите прашања, но се чини дека родениот во Бугарија и реализиран во Франција филозоф, критичар и теоретичар Цветан Тодоров (1939 – 2017) е меѓу ретките кои достигнале скоро до крајот на овие пребарувања. Иако доцниме со децении, сè повеќе учиме за неговите интелектуални придонеси, а неговите текстови делуваат како противотров за информативниот спам денес и поставуваат големи прашања во нивниот соодветен контекст.
Наспроти заднината на популарноста на Тодоров во француското говорно подрачје во Бугарија, тој останува запознаен од релативно лажната публика и покрај достапниот јазик на неговите есеи и фактот дека голем дел од неговото дело е преведено после 1989 година (за разлика од книгите на друго големо бугарско име меѓу француските интелектуалци – Јулија Крастева). Две нови изданија ја надополнуваат добро познатата приказна за Тодоров и имаат потенцијал да ја прошират неговата читателска публика овде.
„Долг и наслада: Животот на медијаторот“ е книга со разговори помеѓу Тодоров и француската новинарка Кетрин Портвен (книга, структурирана на сличен начин, неодамна беше објавена за Јулија Крастева – „Јас патувам сама“). За бугарските читатели книгата е исклучително вредна со деталниот извештај на Тодоров за неговото заминување за Франција и неговото гледиште за комунистичка Бугарија.
„Тоталитаризмот, без разлика дали е нацистички, советски или камбоџански, има свои кулминации, моменти во кои сака буквално да елиминира дел од населението: ’кулаци’, односно имотни селани, Евреи или Роми се убиени Но, потоа живот продолжува и тогаш се случува нешто друго – гангрена во длабочината, универзален морален пад “, се сеќава Тодоров, чиј брат, Иван, останува во Бугарија, но живее само како физичар, и тој без членство во партиски структури.
„Во долг и наслада“, Цветан Тодоров го нарекува загадувањето на природата за време на бугарската социјалистичка индустријализација „надворешно оштетување“. „Природата е оштетена. Во исто време, природата на луѓето е исто така оштетена.” Во нетрпеливоста на околината, тој наоѓа паралела со други добро познати Бугари кои ја нашле својата реализација на друго место: „Требаше да се справите со
постојано маскирање а оа го мразеше еден Кристо, на пример (познат уметник)“.
Тодоров замина во Париз како стипендист во 1963 година. „Во извесна смисла, го одбрав полесниот пат – ја напуштив Бугарија“. Брзото влегување во академскиот свет постојано предизвикува тој да го одложи неговото враќање и да дојде до нови и нови изговори со властите. Добил писмо од неговиот татко во кое се вели „животот ти е таму, не смееш да се вратиш“, и го повикува да остане трајно во Франција. „Мојот активен живот во Бугарија не беше доволно долг – јас бев многу млад кога заминав. Затоа немам ништо значајно да си признаам. Ако останев подолго, компромисите ќе се множеа. Околностите ми дозволија да заминам.
Уште следната година по допатувањето во Париз тој ги издал своите први публикации, а до крајот на деценијата веќе бил рамноправно и почитувано име во академијата. Во меѓувреме, и бугарските и француските служби внимателно го следеле. Во 1970 година, тој го одбранил докторатот пред Ролан Барт. Кон крајот на 1970-тите, тој добил француско државјанство. „Отпрвин бев странец, тогаш сакав да бидам асимилиран, а откако добив државјанство и веќе се интегрирав, дознав дека всушност сум човек од „странска земја’… овој израз го претпочитам во однос на оној ’без корени’, што го сметам за несоодветен. Тоа е глупост. Човекот не е растение – неговата флексибилност и прилагодливост кон сите услови е она што го издвојува од другите видови на живи суштества“.
Успехот во Франција, а наскоро и ширум светот, заедно со преводите на неговите книги, не го прави поотворен во својата позиција кон Бугарија. „Ако станав воинствен антикомунист, моите родители ќе претрпеа последици“. Иако е од далечина, тој ја чувствува тежината на минатото. „Ѕидот мораше да падне, Живков требаше да биде соборен, така што јас, кој веќе живеел во Франција цели 26 години, се чувствував слободен“.
До крајот на животот тој го помирува во себе француското и бугарското во себе. Процес кој е дел од универзализмот во неговите визии. „Секоја култура е подвижна – манифестација која често се заборава. Културата што не се менува е мртва – вели Цветан Тодоров. – Промената и различностите се условуваат едни со други“.
Автобиографската книга е надополнета со уште едно неодамнешно издание – збирката есеи „Читање и живот“, која се појави постхумно во 2018 година, со помош на неговите ќерки Леа и Саша Тодоров. Во изборот, тие се придржуваат кон „точноста и духот во работата на Цветан, кој самиот бил крајно сомнителен за дебелите книги“.
„Моралната личност е различна од морализаторските но и од моралистите“, тврди Тодоров, кој сака да одговори на оваа строгост што ја има за другите. Тој пишува дека сака се повеќе и повеќе да не биде моралист, туку да биде морален. „Вие мора“ и „должите“ не се вовед во морални дела туку водат кон „Ми требааш“ и „Можеш“.
Книгата започнува со предговорот на неговиот ученик Андре Конт – Спонвил, кој го оценува Тодоров како „хуманист без илузии, граѓанин на светот, па затоа треба да го читаме. Тоа не прави поумни, поскромни, поизнијансирано, поточни и поосознавачки кон сложеноста и трагичноста на нашето учество“.
