Речиси триесет години по потпишувањето на Дејтонскиот мировен договор, Босна и Херцеговина (БиХ) се уште е во некаква кома, некои велат дека никогаш немало полоша криза, за што често се зборува по војната
ФРАЊО ТОПИЌ
Овој текст не е дневно-политички и не треба да се толкува како таков, туку размислување на ангажиран интелектуалец кој се грижи за цела Босна и Херцеговина и сите граѓани и народи на оваа земја, а особено за мирот во БиХ. и светот. Како што вели познатата поговорка: без мирна Босна, нема мирна Европа. Сега БиХ има шанса да ги започне преговорите за влез во Европската унија, што е навистина најважниот политички факт од Дејтон.
Идеални решенија нема, но на сите им е јасно дека овој тип на уредување на ентитетите е исцрпен и дека нешто треба да се промени и подобри. И архитектот на Дејтонскиот договор во 1995 година – кој ја прекина војната, што секогаш треба да се нагласува, бидејќи тоа е најважно – американскиот дипломат Ричард Холбрук напиша дека треба да се организира Дејтон 2, што некои априори го отфрлаат, а не треба, затоа што потрагата по добри решенија е веројатно обврска на сите оние кои дејствуваат во јавноста. Ваквата БиХ не е функционална како држава, не е фундаментално фер, бидејќи, многумина немаат еднакви права во сите делови на БиХ и не обезбедува добра иднина за Босна и Херцеговина. Корисно е да се потсетиме на еден настан кој беше многу важен во своето време, а неговите предлози се актуелни и денес и, според сите оценки, нудат подобро решение за организацијата на Босна и Херцеговина од сегашното. Тоа е во суштина швајцарскиот модел на кантонизација на цела Босна и Херцеговина. Стјепан Кљуиќ особено од почетокот на независна БиХ порача дека БиХ треба да стане како Швајцарија.
Ништо не е лесно да се промени, но тоа е можно. Ниту денешна Швајцарија не се создаде лесно, но не треба да се заморуваме и да работиме на тоа. Пред сè, потребна ни е политичка волја на лидерите и многу работа од експерти за промена на овој уставен модел на задоволство на сите граѓани и народи на БиХ, вклучително и меѓународната заедница. Она што е добро од швајцарскиот устав треба темелно да се преработи. Дека промените се можни говори и фактот дека многу се променија од Дејтонскиот договор. И тоа треба заеднички да го направат актери слични на Дејтон 1.
Ќе го опишеме поширокиот контекст, бидејќи во спротивно работите не можат правилно да се разберат без контекст. Да се потсетиме. Босанските Срби се побунија против независна Босна и Херцеговина (референдум на 1 март 1992 година), а потоа заедно со скусената Југославија (т.е. Србија и Црна Гора) започнаа војна во Босна и Херцеговина. Како што е познато, во април 1993 година дојде до конфликт меѓу Хрватскиот совет за одбрана (ХВО) и (бошњачката) армија на РБиХ. Како што ситуацијата во Сараево и БиХ стануваше сè покомплицирана и влошена со опасност од тотална војна и исчезнување на БиХ и босанските Хрвати, сараевските хрватски и католички организации работеа на потиснување на конфликтот барем во Сараево и на решавање на многу отворени прашања.
Треба да се запомни, бидејќи за подобро разбирање на текстот е важно дека Сараево живееше под целосна опсада, дека со месеци немаше струја и вода, а во 1993 година хуманитарната помош беше обично 200 грама ориз неделно. Најмалку две години, со разни флуктуации, 1 кг ориз чини 60 ДЕМ, шеќерот 50-60, литар масло 50, килограм кафе 120 ДЕМ итн. А најлошото е што луѓе секојдневно гинеа низ цела Босна и Херцеговина, а во тоа време крајот на војната не се гледаше.
Со постоечките два ентитета, Босна и Херцеговина нема добра и нормална иднина, како што гледаме секој ден. А во сегашните преговори практично се спротивставуваат два концепта: едниот исклучиво етнички, а другиот исклучиво „граѓански“. Треба да се разјасни бидејќи често има забуна околу овој поим: во политичка смисла, граѓански овде значи еден човек, еден глас, што е неприфатливо за оваа мултинационална земја. Ентитетите се практично „независни“ држави и тешко можат цврсто да функционираат заедно. Еден од главните аргументи на некои од меѓународната заедница зошто ентитетот Република Српска не треба да се реформира е дека тој функционира. Функционирањето е многу важен аргумент, но не е доволен или единствен, така што функционира и Северна Кореја – се разбира, ние не ги споредуваме ентитетот Република Српска или Босна и Херцеговина со Северна Кореја.
Босна и Херцеговина треба да се организира, според нас, на принципот на „комбинирана демократија“, т.е. треба да се обезбедат лични и национални права. Овде долго време ќе биде важен националниот елемент и не смееме да бегаме од него. Претседателството на БиХ и Домот на народите на БиХ обезбедуваат симболична еднаквост на државно ниво, а кантоните обезбедуваат национални права на терен: образование, култура итн. Треба да може секој народ да избере свој член на Претседателството на БиХ, експертите треба да го сработат тоа да не биде на штета на Хрватите, а не на цела БиХ. Несериозно е аргументот дека се работи за натамошна поделба на Босна и Херцеговина, како веќе да не била поделена и поделена на половина! А многумина не ја ни спомнуваат таа главна поделба. Зошто? Веќе спомнавме дека меѓународната заедница, домашните актери не сакаа, и не можеа, да го направат најважното кога ја прекина војната. Но, тоа не е доволно, сега треба да го организираме Дејтон 2, да повториме, за да ја направиме државата што е можно пофункционална, фер и поевтина. Јасно е дека домашните политичари се првенствено одговорни и дека треба да најдат добро компромисно решение. А кога некои ја критикуваат меѓународната заедница, не треба да заборават дека и сега без Меѓународната заедница ќе биде потешко и полошо да се живее. Кој ги спречува домашните лидери да постигнат договор и да ја остават меѓународната заедница без работа?
Често се заборава дека без присуство на меѓународната заедница би имало многу помалку странски инвестиции. Но, меѓународната заедница џабе вели дека домашните политичари треба да се договорат. Да сакаа и можеа ќе го направеа за толку години. Меѓународната заедница е исто така коодговорна затоа што ко-креирала Дејтонскиот мировен договор и исто така е ко-одговорна за неговото функционирање и подобрување. А, одговорноста на локалните лидери и меѓународната заедница е да се погрижат овде да не се појават конфликти, за кои во суштина се подготвуваат постојани кавги.
Мирот е дело на правдата и нема цена. Ќе повториме и овој пат: Мирот не е сè, но без мир сè е ништо!
(Мон. проф. д-р Фрањо Топиќ, истакнат католички теолог, почесен претседател на ГШ на „Напредак“ и почесен претседател на Паневропската унија на Босна и Херцеговина)
