Членките на ЕУ некако успеаја да се договорат за француско-германскиот план за нормализација на односите меѓу Белград и Приштина, но тоа единство се распадна штом се постави прашањето за статусот на Косово во процесот на примена на Бриселскиот договор и Охридскиот анекс, па се гласаше во Комитетот на министри на Советот на Европа во однос на барањето на Косово за членство во таа организација
ВЛАДИМИР МЕДОВИЌ
Во екот на тензиите на северот на Косово, од Брисел стигна вест за можна организација на нова меѓународна конференција за Косово. Ваквата најава дојде од највисоко место, од претседателот на Европскиот совет, Шарл Мишел: „Ја поддржуваме идејата за организирање конференција што е можно поскоро, заедно со некои земји-членки на ЕУ, со цел да се поддржат напорите за посредување. , заедно со САД, бидејќи во претходните месеци видовме тешкотии и ескалација на ситуацијата. меѓу Косово и Србија“.
Изјавата беше дадена пред почетокот на седницата на Европскиот совет на 29 јуни 2023 година, на која присуствуваше и генералниот секретар на НАТО, Јенс Столтенберг. Интересно е што идејата за одржување меѓународна конференција првпат ја изнесе албанскиот премиер Еди Рама, само два дена претходно, на средбата со високиот претставник за надворешна политика и безбедност на ЕУ, Џозеф Борел, во Брисел.
Првото нешто што паѓа во очи е дека организацијата на меѓународната конференција за Косово ја најави претседателот на Европскиот совет, Шарл Мишел, а не високиот претставник на ЕУ, Џозеф Борел, кој е задолжен за надворешната и безбедносната политика на Европската унија, а со тоа и на односите со земјите од Западен Балкан. За потсетување, преговорите за нормализација на односите меѓу Белград и Приштина во име на ЕУ ги координира и надгледува високиот претставник Борељ, со поддршка на земјите-членки. На оперативно ниво, преговорите ги води Мирослав Лајчак, кој Советот на ЕУ го назначи за специјален претставник на Унијата во дијалогот меѓу Приштина и Белград. Затоа би било логично иницијативата за промена на форматот на преговори да дојде од Борел, кому првично му беше претставена само два дена порано.
Постојат сите шанси во Европската Унија, особено кај земјите-членки, да расте нетрпеливоста и незадоволството од постоечкиот формат на преговорите, а можеби и од начинот на кој се водат преговорите за нормализација. Впрочем, за ова нетрпеливост и незадоволство зборуваше и самиот Борел на средбата со Еди Рама. Во тој контекст треба да се погледне и изјавата на претседателот Шарл Мишел за организирање меѓународна конференција за Косово. Претседателот на Европскиот совет, меѓу другото, претседава со седниците на Европскиот совет и ја претставува Европската Унија во областа на заедничката надворешна и безбедносна политика. Неговата најважна улога е да го олесни единството и консензусот во Европскиот совет, највисокото политичко тело на Европската унија кое се состои од шефови на држави или влади на земјите-членки, заедно со претседателот на Европската комисија и претседателот на Советот на Европската унија.
Со оглед на функцијата претседател на Европскиот совет, малку е веројатно дека Шарл Мишел лесно би дал изјава за организирање меѓународна конференција без претходна консултација со шефовите на држави и влади на земјите-членки. Треба да се напомене и дека изјавата беше дадена на заедничката прес-конференција со генералниот секретар на НАТО, Јенс Столтенберг. Очигледно е дека во оваа насока се вршени консултации и со најважните партнери од НАТО, надвор од ЕУ, со САД и Велика Британија. Од друга страна, треба да се има предвид дека во заклучоците на Европскиот совет од 29 и 30 јуни не се споменува организирање меѓународна конференција, што доведува до заклучок дека сè уште нема консензус за ова прашање меѓу земјите-членки и дека допрва ќе се разговара.
Дека нема целосен договор за ова прашање ниту во самите институции на ЕУ, сведочи и изјавата на портпаролот на Европската комисија задолжен за надворешна политика и безбедност, Питер Стан, од 7 јули, дека Брисел го поздравува „секое високо ниво поддршка на дијалогот што го води ЕУ за нормализација на односите меѓу Косово и Србија, особено во овој предизвикувачки момент“, со тоа што „секоја ваква иницијатива треба да биде координирана со посредниците и страните вклучени во дијалогот, и на крајот треба да се одлучи за агендата и темпото на преговорите“. Интересно е што Петер Стано зборуваше за иницијативата на Еди Рама, без воопшто да се повика на изјавата на претседателот на Европскиот совет, Шарл Мишел. Од оваа изјава може да се види дека Европската комисија, чиј потпретседател по функција е Јозеф Борел, очекува да се вклучи во донесувањето на одлуката за евентуална промена на преговарачкиот формат.
Ова не е прв пат земјите-членки да се обидат да го „киднапираат“ дијалогот од високиот претставник на Унијата. Во април 2019 година, незадоволна од начинот на кој тогашната висока претставничка на ЕУ, Федерика Могерини го водеше дијалогот меѓу Приштина и Белград, германската канцеларка Ангела Меркел и францускиот претседател Емануел Макрон заеднички организираа самит на лидерите од Западен Балкан во Берлин. Самитот беше организиран со цел да се вдахне нов живот во дијалогот меѓу Приштина и Белград. Иако Федерика Могерини присуствуваше на самитот, германскиот печат тврди дека била поканета само затоа што тогашниот претседател на Европската комисија не можел да дојде во Берлин. По самитот во Берлин нејзината улога во дијалогот беше маргинализирана до тој степен што тогашниот премиер на Косово Рамуш Харадинај изјави дека таа повеќе не ги надгледува преговорите за нормализација меѓу Косово и Србија.
Слично, во есента 2022 година, Берлин и Париз иницираа нов план за Косово, со таа разлика што овојпат беа консултирани и други земји-членки и институции на Унијата. Тоа резултираше со усвојување на европскиот план за Косово во јануари 2023 година. Спроведувањето на тој план беше оставено на високиот претставник на Унијата, кој успеа да ги убеди Белград и Приштина да го склучат Бриселскиот договор и Охридскиот анекс. Се покажа дека иницијативата на одделни земји-членки може да биде успешна, но само под услов во неа да бидат вклучени и други земји-членки, со водечка улога на институциите на Европската Унија.
Ова единство, сепак, кратко траеше и се распадна во моментот кога се појавија првите проблеми во спроведувањето на постигнатите договори. Затоа, останува да се види дали во сегашните околности високиот претставник на Унијата може да ја зачува водечката улога во дијалогот меѓу Белград и Приштина, имајќи ја предвид изјавата на претседателот на Европскиот совет за организирање меѓународна конференција. Проблемот дополнително се усложнува со фактот што сите важни членки на ЕУ имаат свој специјален пратеник за дијалогот меѓу Белград и Приштина. Прашање е колку тие всушност помагаат или возвраќаат на високиот претставник на Унијата со испраќање различни сигнали до Белград и Приштина.
За момент да замислиме дека навистина ќе се одржи меѓународната конференција за Косово. Првото прашање што се поставува е каков ќе биде форматот на таа конференција, кој ќе учествува на неа? Од изјавата на Шарл Мишел произлегува дека ЕУ би била организатор на конференцијата, а на неа покрај претставниците на Унијата би учествувале и земјите членки кои се најактивни во решавањето на косовското прашање, со поддршка на САД. Тоа би значело дека на конференцијата секако би учествувале и земјите од Квинте: Италија, Франција, Германија, Велика Британија и САД, со евентуално учество на некои други земји-членки на ЕУ кои имаат посебен интерес за нормализирање на односите меѓу Белград и Приштина. .
Ваквиот формат на конференцијата ќе ја стави Унијата пред многу сложена задача за усвојување заеднички став во однос на целта на конференцијата. Пред сè, земјите-членки би требало да се договорат за прашањето што значи сеопфатната нормализација на односите меѓу Белград и Приштина и дали тоа повлекува и решавање на прашањето за статусот на Косово. Ова прашање е од фундаментално значење имајќи предвид дека пет од дваесет и седумте земји-членки не ја признаа независноста на Косово. Секое туркање на ова прашање под тепих неизбежно ќе влијае на способноста на Унијата да ја игра улогата на посредник со потребниот авторитет. По правило, ова прашање досега излегуваше на површина во најнезгодните моменти и ја парализираше решителната акција на Унијата кога беше најпотребно.
Секој друг пристап, во најдобар случај, може да резултира само со привремени решенија кои обично водеа до подлабоки кризи на теренот. Добар пример за таква ситуација е усвојувањето на европскиот план за Косово во јануари годинава. Земјите-членки некако успеаја да постигнат договор за француско-германскиот план за нормализирање на односите меѓу Белград и Приштина, што го направи европски план. Но, тоа единство се распадна во моментот кога во процесот на примена на бриселскиот договор и охридскиот анекс се постави прашањето за статусот на Косово. ЕУ се најде во крајно непријатна ситуација нејзините земји-членки да се прегласуваат во Комитетот на министри на Советот на Европа за барањето на Косово за членство во оваа организација.
Следното прашање што треба да се реши е кој ќе ги координира и води преговорите: високиот претставник на Унијата, претседателот на Европската комисија или претседателот на Европскиот совет, имајќи ги предвид очигледните резерви на високиот претставник на Унијата во врска со идејата за одржување на конференцијата. Понатаму, каква ќе биде улогата на претставниците на САД, дали само ќе ја поддржат, како и досега, посредничката улога на Унијата или ќе имаат поактивна улога? Ова се само некои сложени прашања што мора да се решат претходно.
Од друга страна, организирањето меѓународна конференција би имало некои несомнени предности во споредба со сегашниот формат на преговори. Тие предности не се толку за постигнување договори, туку за нивно ефективно спроведување. Во случај на успех на конференцијата, Белград и Приштина би се обврзале со потпишување на договорот не само еден на друг, туку и на Европската Унија, нејзините најважни земји-членки, како и на САД. Во ваква состојба просторот за „изнуда“ би бил значително намален. Исто така, не треба да се изгуби од вид дека претседателот на Европскиот совет на заедничката прес-конференција со генералниот секретар на НАТО даде изјава за меѓународната конференција за Косово. Од ова може да се заклучи дека веќе имало некои прелиминарни дискусии за улогата на Кфор во спроведувањето на евентуалниот договор. Впрочем, најважните членки на НАТО би биле учесниците на меѓународната конференција и потписниците, односно гарантите на договорот постигнат во таа прилика.
На крајот, одржувањето меѓународна конференција може да биде добра можност да се кодифицираат и да се преведат во еден документ сите досега постигнати договори меѓу Белград и Приштина, како и да се создаде јасен план за нивно спроведување, со прецизен редослед на потези. и рокови во кои двете страни мора да ги извршуваат своите обврски. Само тоа би било значаен успех.
(Авторот е професор по право на ЕУ)