Таа е недоволно модернизирана, премногу политизирана и изобилува со партиски кадри кои немаат стручност или морален интегритет, вели др. Слободан Томиќ, доцент на Универзитетот Јорк
ЈАСМИН АЛИБЕГОВИЌ
„Во земјите од Западен Балкан сè уште постои потреба од значајна трансформација на јавната администрација, нивното функционирање поефикасно и намалување на политичкото влијание врз кадровските назначувања, особено во областите кои бараат професионална обука на кадрите“, вели д-р. Слободан Томиќ, доцент на Универзитетот Јорк во Велика Британија. Научните и професионалните интереси на Томиќ вклучуваат системи за управување во јавниот сектор со фокус на прашањата на интегритетот во јавниот живот (борба против корупцијата, контрола на злоупотреба на моќ и стандарди за чесност и одговорност).
Тој додава дека јавната администрација, како столб на секоја држава, треба да обезбеди ефикасни јавни услуги, кои нема да бидат прескапи и кои ќе им служат на потребите на граѓаните.
Слободан Томиќ е доцент на Универзитетот во Јорк во ОК чии научни и професионални интереси вклучуваат системи за управување со јавниот сектор со фокус на прашањата за интегритетот во јавниот живот
ПОКРИЕНИ ПОТРЕБИ НА ГРАЃАНИТЕ – ОГЛЕДАЛО НА ФУНКЦИОНАЛНА ЈАВНА АДМИНИСТРАЦИЈА „Онаму каде што јавната администрација е квалитетна, граѓаните имаат добро образование, здравствена заштита и инфраструктура, а јавната администрација одговара на потребите на граѓаните, како што се борбата против криминалот и загадувањето, производство и консумирање поздрава храна, развој на пазарна економија, обезбедување помош на ранливите Групи… Од друга страна, лошото јавно управување им го отежнува животот на граѓаните. Бара пари и натрупува трошоци, а недоволно придонесува за решавање на проблемите и подигање на животниот стандард“, вели соговорникот.
Тој продолжува – јавната администрација е широк концепт кој опфаќа спектар на различни институции, а ситуацијата не е униформа во сите сектори во поединечни земји.
„Ситуацијата не е секаде идентична и има одредени разлики меѓу земјите, но заедничката нишка е дека јавната администрација на целиот Западен Балкан, генерално, сè уште е недоволно ефикасна, недоволно модернизирана, премногу политизирана и изобилува со партиски кадри кои немаат стручност или морален интегритет“. Во некои земји, одредени сектори или сегменти од администрацијата претставуваат отстапувања од наведените трендови; на пример, во Србија постои тим кој се занимава со развој на системи за употреба на вештачка интелигенција во јавните работи и услуги, почнувајќи од здравствениот сектор, а завршувајќи со регулација на „беспилотни возила““.
НЕДОВОЛНО СПОСОБЕН ПЕРСОНАЛ Според него, за ефикасна јавна администрација потребна е меритократија, што значи дека е неопходно да се вработуваат и наградуваат најспособните, како и да се поттикне културата на извонредност и ефикасност кај вработените во јавниот сектор.
„Западен Балкан го има проблемот со ниските плати во јавната администрација, затоа квалитетните кадри претпочитаат да работат во приватниот сектор, кој покрај подобри плати нуди и подобри услови за работа. Со оглед на ограничените државни буџети, би било корисно да се разгледаат хибридни решенија со цел барем делумно да се привлече персонал од приватниот или непрофитниот сектор. Би било особено корисно да се вклучи персонал од дијаспората бидејќи тоа е значаен и секако недоволно искористен ресурс. Исто така, неопходно е да се усвојат организациски модели кои обезбедуваат максимален ефект со минимум ресурси. Ова бара воведување мерки за успешност, но на добро осмислен начин; Решенијата од приватниот сектор можат да бидат одредница, но не треба „слепо“ да се копираат, без соодветна адаптација на дадената институција“, вели Томиќ.
Ставот е дека слабата мотивација, несоодветната плата и неповолните услови за работа се главните пречки за развој на квалитетна јавна администрација.
„Генерално, во јавните администрации на земјите од Западен Балкан има недоволно квалитетен и способен кадар. Добрите експерти често бараат работа во приватниот или невладиниот сектор, каде платите се повисоки, а условите за работа поповолни. Политичкиот контекст е еден од главните предизвици: менаџерите во јавниот сектор немаат доволно ресурси, алатки или политичка волја да ја реализираат мисијата на организациите што ги водат“, вели соговорникот.
Тој е на став дека вработувањето партиски кадри е неминовно штетно, а може да биде и ризична и потенцијално опасна појава.
„Овој вид на практика е штетна бидејќи води до вработување на помалку квалификувани или неквалификувани лица, често со сомнителни дипломи. Тие поединци ќе ја вршат својата работа полошо отколку што е потребно. Тие ќе бидат поподготвени да постапат по инструкции од нивната партија, на штета на самата мисија на организацијата каде што се вработени. Последица од тоа е дека квалитетот на јавните услуги ќе биде помал и нивната цена ќе биде повисока, а самото општество ќе стане понеправедно“.
ОБВИНЕНИЕ ЗА КОРУПЦИЈА Тој понатаму вели дека цената на политизираната јавна администрација не се одразува само во кршење на стандардите на граѓаните.
„Понекогаш последица на политизираниот јавен сектор може да биде директно загрозување, па дури и губење на човечки животи. Примерите вклучуваат: лошо изградени патишта или патна инфраструктура и сигнализација; овозможување продажба на контаминирана храна или неисправни лекови; загадувањето на земјиштето, водата и воздухот, на пример, кога властите промовираат инвестиции кои ја оштетуваат животната средина, а назначените партиски кадри во институции како што се инспекции, агенции за заштита на животната средина или судството ја спречуваат контролата, спречувањето и санкционирањето на таквото загадување“. вели Томиќ.
Не се крие дека корупцијата е еден од сериозните предизвици и дека литературата и компаративните искуства препознаваат неколку различни пристапи во борбата против корупцијата, од кои ниту еден не е гарантиран успешен.
„Би се определил за следнава комбинација на мерки: воведување поригорозни казни за корупција во јавните работи, со зајакнување на обвинителството; кривичната одговорност за дела на корупција извршени од јавни позиции треба да биде многу поголема; потребно е да се воведат дополнителни санкции, како на пример забрана за вршење јавна должност, доживотна или на подолг временски период, за осудените за корупција на јавни функции“, вели соговорникот.
Затоа нагласува дека обвинителството треба да претставува столб на борбата против корупцијата.
ПОТРЕБНА Е МРЕЖНА РАМКА ЗА СЛЕДЕЊЕ НА АДМИНИСТРАЦИЈАТА „Потребно е да се развие систем каде приоритет ќе имаат обвинителите кои се подготвени бескомпромисно да се залагаат за истрага и гонење на дела на корупција на јавни позиции. Исто така, важно е да се воспостави подобар систем за следење на ефективноста на обвинителите и воведување соодветни санкции за оние обвинители кои бележат слаби резултати. Посебно внимание треба да се посвети на одговорноста, вклучително и кривичната одговорност, во случаи кога обвинителите ги попречуваат напорите за борба против корупцијата. Понатаму, важно е да се создаде најдобра можна рамка за ефикасна меѓународна соработка, што е од клучно значење во денешниот глобализиран свет, на пример, во борбата против перењето пари и конфискацијата на нелегално стекнатиот имот, кој, по коруптивно стекнување, често се пренесува во странство. а подоцна евентуално вратен на државата во форма на наводна странска инвестиција“.
Тој вели и дека важноста на дигитализацијата е голема и дека може да доведе до побрзи, поедноставни и подостапни услуги, кои се потранспарентни и подобро насочени кон потребите на граѓаните.
„„Големи податоци“ (Big Data) обезбедува можности за супериорна аналитика“. Вклучувањето на вештачката интелигенција може дополнително да ја подобри аналитиката и да придонесе за подобро креирање и спроведување на мерките на јавната администрација и јавните политики. Сепак, не треба да се игнорираат ризиците што ги носи дигитализацијата. Прашањето за сајбер безбедноста е од клучно значење, бидејќи дигиталните системи можат да бидат ранливи на хакерски напади. Исто така, не е лесно да се спречи корупцијата при јавните набавки поврзани со креирањето и одржувањето на софтвер во системот на е-влада. Предизвик е и развојот и одржувањето на дигитални системи кои ги надминуваат рамките и роковите дефинирани со оригиналниот тендер. Интегрирањето на повеќе дигитални системи, на пример, поврзани со различни институции или сектори, може да биде тешко или комплицирано“, вели Томиќ.
НЕМА УНИФОРМНИ РЕШЕНИЈА Според него, состојбата со напредокот на дигитализацијата во јавната администрација не е униформа низ земјите од Западен Балкан.
„Во некои земји, напредокот е многу скромен, со лоша инфраструктура и недоволно разбирање и способност за користење електронски системи меѓу јавните службеници. На пример, Босна и Херцеговина се соочува со вакви проблеми. Една од главните пречки за развој на пофункционална дигитална влада е фрагментацијата на политичкиот систем. Србија постигна одреден напредок – на пример во воведувањето на портали за е-влада, развојот на техничката инфраструктура, како и складирањето на дигиталните податоци, но во исто време развојот на одредени електронски владини системи во изминатата деценија, исто така, беше обележан со контроверзи – прескапи договори доделени на компании блиски до владата, често со конфликт на интереси и недостаток на контрола врз трошоците за развој на апликации или одржување на системот“, вели соговорникот.
Тој, исто така, забележува дека иновациите во јавниот сектор не мора да се однесуваат исклучиво на дигитализација или електронска администрација.
„Може да се поврзат и со промена на моделот на управување во институциите или внатрешната организација на јавните институции, алатки кои менаџерите ги користат за мотивирање на вработените или начини на остварување соработка со други институции и актери, како што се деловни субјекти, невладини организациите и граѓаните воопшто“.
И ТУКА СЕ МОЖНИ ИНОВАЦИИ Тој додава дека има значителен простор во земјите од Западен Балкан, како и потреба од имплементација на иновации во овие области.
„Можните иновации може да се спроведат со воведување нови и поразновидни регулаторни мерки и техники, вклучително и посуптилни пристапи во однесувањето, кои можат да бидат корисни во рамките на јавните институции, како и во интеракција со граѓаните и бизнисмените и другите заинтересирани страни. Исто така, постои простор да се развијат понапредни системи за контрола и поттикнување на подобри перформанси кај вработените во јавниот сектор, како и да се развие подобро разбирање меѓу јавните службеници за тоа како податоците може да се користат за промена и поефикасно спроведување на јавните политики. заклучува Томиќ..
(објавено за Ал Џезира) – опрема Глобус)
