Текстовите на јазикот Ронгоронго се веројатно најголемата енигма на Велигденскиот остров. Никој не е сосема сигурен како и кога е создаден, а денес во светот има само дваесетина текстови напишани со ова писмо – а ниту еден од нив не е зачуван на самиот остров.
„Јазикот е како живо суштество, постојано се менува“, вели Вики Хаоа Кардинали, лингвист од островот Рапа Нуи. Со векови, полинезиските истражувачи патролирале низ Пацификот во потрага по нови светови.
Околу 1200 година стигнале до Велигденскиот остров, познат и како Рапа Нуи и донеле таму култури, обичаи и свој јазик. Неверојатната изолација на островот, кој се наоѓа на 3.600 километри западно од јужноамериканското копно, отсекогаш ја скокоткала фантазијата на археолозите, научниците и уметниците.
Трагите од сложеното општество што се појави на островот Рапа Нуи се видливи насекаде.
Вулканскиот пејзаж на островот е исто така познат како една од најсеопфатните збирки на карпеста уметност во Полинезија.
Но, речиси и да нема трага од најинтригантното од сите културни наследства – мистериозното писмо познато и како ронгоронго.
Текстовите на јазикот Ронгоронго се веројатно најголемата енигма на Велигденскиот остров.
Никој не е сосема сигурен како и кога е создаден, а денес во светот има само дваесетина текстови напишани со ова писмо – а ниту еден од нив не е зачуван на самиот остров.
Повеќето од овие текстови се зачувани на мали дрвени плочи, со сложени симболи издлабени со заби од ајкула или парчиња обсидијан.
Самите симболи претставуваат различни форми на флората и фауната на островот, меѓу нив различни птици преселници, риби и антропоморфни фигури.
Експертите веруваат дека текстовите имале некаква света функција, иако нивното значење останува мистерија.
Што се однесува до ронгоронго, има многу повеќе прашања отколку одговори на оваа мистерија, но усната традиција на островот споменува училишта кои ги учеле момчињата да пишуваат и толкуваат текстови.
Компајлерите користеле необичен систем за пишување познат како превртен бустрофедон, чие читање започнува од долниот лев агол и бара превртување на таблетот наопаку на крајот од секоја линија.
Формиран пред помалку од милион години, Велигденскиот остров е еден од најмладите населени региони во светот. Зафаќа површина од 163 квадратни километри и е само околу три пати поголема од Менхетен, и е преполна со тркалачки ридови, како и неколку заспани вулкани.
Во отсуство на какви било постојани реки или потоци, пенливите лагуни во основата на трите најголеми кратери им обезбедија на доселениците суштински извор на свежа вода.
Кога првите луѓе пристигнале на островот, тие се соочиле со густи шуми на вулканска почва, но до моментот кога пристигнале првите Европејци во 18 век, поголемиот дел од островот веќе бил сведен на пасишта.
Научниците сè уште дебатираат за улогата на локалното население во уништувањето на шумите на островот, но според радиото NPR, во последниве години многу научници ја напуштиле теоријата дека единствената причина за тоа е преголемата експлоатација на ресурсите на островот.
Некои дури тврдат дека главни виновници за се биле полинезиските стаорци скриени на бродовите на истражувачите.
Тие неконтролирано се намножиле и ги уништиле огромните палми што го покриваа островот. Без оглед на причината, оскудните шуми што останале станале богатство, па островјаните прибегнале кон создавање генијални карпести градини кои ја задржувале дождовницата за да одгледуваат храна.
Европејците првпат се појавиле во неделата, на Велигден 1722 година, кога холандскиот истражувач Јакоб Рогевен случајно пристигнал на островот. Тој останал кратко време, но безбројните упади на дојденците во следните два века имаа разурнувачки ефект врз жителите на Рапа Нуи.
Во текот на 60-тите години на 19 век, сопствениците на робови од Перу однеле околу илјада жители на копното. Малкуте луѓе кои успеале да се вратат на островот донеле со себе сипаници и со тоа го десеткувале населението. Многумина од оние што ја преживеале епидемијата побегнале на Тахити, па во времето кога Чиле го анектирал, останале само околу стотина жители.
Во овој период се изгубени голем број таблети ронгоронго, заедно со луѓето кои знаеле да ги читаат. Самиот јазик беше многу променет под влијание на странски влијанија, па голем број тахитски, француски, шпански и англиски зборови станаа дел од лексиконот. Историчарот од Рапа Нуи, Кристијан Морено Пакарати, вели дека тоа ги прави многу мали шансите некогаш да можеме да ги дешифрираме преостанатите ронгоронго текстови.
„Рапа нуи јазикот што го користиме денес е многу различен. Тоа е јазик кој мутирал и метаморфозирал поради се’ што се случило овде.
„Стариот јазик, од периодот што претходи на 60-тите години на 19 век, е оној што се наоѓа на плочите. Користењето на речникот на современиот Рапа Нуи за дешифрирање на симболите не функционира. Поради сето она што се случуваше, се изгубико големо количество на знаење.
„Тоа е како од седум милијарди луѓе во светот, само еден милион жители да останат на планетата. Колку знаење би се изгубило во тој случај?“, рече Пакарати.
Пред чилеанските воздухопловни сили да го лансираат Радио Манукена во 1967 година, Велигденскиот остров беше речиси целосно отсечен од светот.
Дотогаш информациите се пренесуваа исклучиво преку вербална комуникација, а вестите од надворешниот свет патуваа со недели.
се“, рече Пакарати.
Градоначалникот на островот, Педро Едмунд Паоа, добро се сеќава на тие времиња.
„Немаше весници. Не знаевме што се случува во остатокот од светот најмалку еден или два месеци … Живеевме во сопствен балон“, вели тој.
Џоселин Фуентес, новинарка од Велигденскиот остров, вели дека луѓето биле изненадени од појавата на Радио Манукена.
Во тие денови, малкумина островјани поседувале дури и радија, па семејствата се собраа заедно да ја слушаат програмата. „Кога започна радио станицата, тоа беше единствената форма на комуникација“, се сеќава Едмундс Паоа. Повеќе од 50 години подоцна, пристапот до чилеанската телевизија и интернетот им го олесни поврзувањето на островјаните со надворешниот свет, но Радио Манукена останува омилениот медиум на локалното население. Денес станицата е во сопственост на општината, а програмата сè уште се емитува од мало студио во Ханга Роа, единствениот град на Рапа Нуи.
Иако подобрата поврзаност со надворешниот свет можеби создаде поголеми можности за самите островјани, јазикот Рапа Нуи беше жртва на овој процес. Во последните неколку децении, се повеќе Чилеанци емигрирале на Велигденскиот остров и на тој начин шпанскиот станал доминантен јазик во јавниот живот.
Зголеменото влијание на шпанскиот јазик и потребата младите луѓе да одат на копното за подобро образование, предизвикаа новата генерација да престане течно да го зборува рапа нуи јазикот.
„Денес младите најмногу го зборуваат јазикот „рапањол“, кој е комбинација од јазикот рапа нуи и шпанскиот“, вели водителот на Радио Манукен, Рафаел Херевери Пакарати.
УНЕСКО го класифицираше јазикот рапа нуи како „екстремно загрозен“ јазик, а студија од 2016 година покажа дека иако 70 отсто од возрасните течно го зборуваат јазикот, тој број се намалува на само 16,7 отсто кај децата на возраст од 8-12 години.
„Мојот внук зборува рапа нуи“, вели Кардинали.
„Но, тој исто така ми вели дека нема никој во училиште со кој може да зборува на тој јазик.
Кардинали е една од најпознатите застапници на јазикот рапа нуи, а својата кариера ја посвети на зачувување на јазикот што го зборуваше нејзината мајка.
Инспирирана од слични проекти на Хаваи и Нов Зеланд, таа основала градинка во 2017 година каде децата зборуваат само на јазикот рапа нуи.
Нејзиниот сон е еден ден островот да има училиште каде што ќе се зборува само рапа нуи.
За да можат децата да бидат примени во градинка, Кардинали барал барем еден родител во домаќинството со детето да зборува исклучиво рапа нуи, со цел да се осигура дека учењето продолжува и по напуштањето на училницата.
Кардинали смета дека од витално значење е младите генерации да продолжат да се интересираат за јазикот. „Семињата што сега ги садиме во оваа градинка ќе станат возрасни кои ќе го зачуваат јазикот“, вели таа. „Зачувувањето на јазикот е и зачувување на себе си. Тоа е затоа што најфундаменталниот израз на нашиот Рапа Нуи и полинезиски дух“, вели Кардинал
Кардинали е една од најпознатите застапници на јазикот рапа нуи, а својата кариера ја посвети на зачувување на јазикот што го зборуваше нејзината мајка.
Инспирирана од слични проекти на Хаваи и Нов Зеланд, таа основала градинка во 2017 година каде децата зборуваат само на јазикот рапа нуи.
Нејзиниот сон е еден ден островот да има училиште каде што ќе се зборува само рапа нуи.
За да можат децата да бидат примени во градинка, Кардинали барал барем еден родител во домаќинството со детето да зборува исклучиво рапа нуи, со цел да се осигура дека учењето продолжува и по напуштањето на училницата.
Кардинали смета дека од витално значење е младите генерации да продолжат да се интересираат за јазикот.
„Семињата што сега ги садиме во оваа градинка ќе станат возрасни кои ќе го зачуваат јазикот“, вели таа.
„Зачувувањето на јазикот е и зачувување на себеси. Тоа е затоа што најфундаменталниот израз на нашиот Рапа Нуи и полинезиски дух“, вели Кардинали.
Турбулентната историја на островот продолжува да се манифестира во сложени и понекогаш спорни односи со Чиле. Сепак, се чини дека владата е подготвена да му даде поголема автономија на локалното население. Така, во 2017 година, контролата врз националниот парк, кој зафаќа речиси половина од островот, целосно им беше предадена на жителите на островот, а владата прогласи и поморска заштитна зона во која можат да ловат само локалните жители. Но, додека зачувувањето на деликатниот екосистем на Рапа Нуи е во центарот на неодамнешните напори за зачувување, постарите островјани велат дека заштитата на локалната култура е исто толку важна.
Изолацијата видена во минатото сигурно нема да биде вратена, но додека новите генерации островјани го бараат своето место во денешниот свет, Едмундс Папуа е внимателен оптимист за иднината.
„Се додека општеството општо е во состојба да ја одржи мотивацијата и страста за островската култура, јазикот нема да биде во опасност.
„Јазикот ќе биде во опасност доколку општеството изгуби интерес за културата на островот Рапа Нуи. Како што сега стојат работите, се чини дека сè уште ја забележувам таа страст“, рече тој.
