Постои Сараево од моето детство: го сонувам, а тоа обично не се пријатни соништа, бидејќи ниту детството не е пријатно време. Постои Сараево од секојдневниот дискурс
АНА КАТАРИНА ХАЛЕР
Професионално пишуваш долги години, тоа ти е примарна и единствена професија, писател си во целосна смисла. Се однесувате и како јавна личност на културната сцена, често директно зборувате и пишувате за општествено-политичките актуелности. Дали сметате дека вашата лична општествена вклученост и изведба се дел од вашата литература, или вака кажано – дали можеме да ги читаме делата на современите класици без контекст на личност? И дали мислите дека е неопходно писателот да има свој глас во јавноста?
– Фактот дека пишувањето е мојата примарна и единствена цел, бидејќи сè што формално би можел да бидам во мене одамна e закржлавено, што е сериозен недостаток и мана. Виктор Шкловски во „Техники на пишувачкиот занает“, веројатно најдобриот прирачник што некогаш бил објавен – а бил објавен во некои мрачни советски и сталинистички времиња – ги советува почетниците да се занимаваат со професионално пишување и им кажува дека, пред и по пишувањето, треба да да има сериозна професија, специфичен занает. И тогаш погрешно мислите дека Шкловски го прави ова за да ги обесхрабри луѓето од сериозно пишување. Но не, напротив, тој веднаш вели дека на писателот му е потребна таа втора, всушност првата професија, за да може од неа постојано да вади теми, интереси, заплети … Треба да се пишува за начин на работа! Треба да пишувате за алатката! Треба да се пишува за авантурите на изградба на куќа или поправка на часовник! За жал, пропуштив работи во мојот живот, па не станав часовничар, ѕидар, доктор… И тоа понекогаш многу ми недостасува. Не правете ова да звучи покровителство, но не ја занемарувајте архитектурата во никој случај! Може да испадне дека професијата што формално сте ја совладале е највредната секундарна претпоставка на вашата литература. А што се однесува до гласот на писателот во јавноста и прашањето дали општествениот ангажман е дел од мојата литература, веќе не сум сигурен како да одговорам на тоа. Во едно друго време, јавниот глас беше елемент од книжевниот живот на писателот, но и важен елемент од животот на цела литература. Дали е тоа случај денес? Начините на кои моите интервенции се толкуваат во реалноста, или моите ставови за политиката и секојдневниот живот, сериозно му наштетуваат на рецепцијата на моите книги. Тоа е штетно затоа што многу луѓе имаат однапред смислен став кон напишаното во тие книги. И пишуваат нешто што навистина нема врска со моите интервенции за реалноста, ниту за тоа што мислам за Туѓман и ХДЗ или кој помалку ми се допаѓа – Пленковиќ или Милановиќ. И пак, од друга страна, не ми е гајле дали ќе си наштетам, затоа што тоа е мојот живот, тоа е мојот начин на работа и учество во реалноста. Не сакам да бидам маркетинг директор на мојата литература, ниту на крајот ми е грижа што многу луѓе на кои не им се допаѓа што мислам за хрватскиот фудбалски тим, влезот во Шенген или британскиот принц Хари, никогаш нема да прочитаат ниту една буква од која било моја книга од чист револт. А што се однесува до личноста на самиот писател, дали можеме да читаме нечии книги без да размислуваме за животот на тој што ги напишал, тоа е старо и неодговорено прашање. Ги разбирам и приватно ги сакам сите мои писатели. И мило ми е што никогаш не ги запознав. Да речеме, не знам како би го поднел сознанието дека Чехов, можеби, не бил добар човек. А можеби навистина не е.
Она за што често зборувате е вашата врска со родното Сараево, што секако е главниот лик на оваа колекција. Познато е дека си заминал во незавидни околности, и дека се враќаш со истото чувство, кога ќе решиш да одиш таму. За Сараево се пишуваше многу, и ќе се пишува, но едно „Марлборо“ или „Тројка за Картал“ тешко дека ќе се повтори. Како се чувствувате за тој град денес, како се чувствувавте во времето на пишувањето на „Тројце за картал“ – дали го гледате како нешто свое, простор на кој имате целосно право од раѓање, или чувството е поблиску до навлегување во нешто туѓо?
– За одговорот на вака поставеното прашање веројатно би било потребно проучување на околу триста страници, чиј заклучок би бил дека нема одговор. Постои Сараево од моето детство: го сонувам, а тоа обично не се пријатни соништа, бидејќи ниту детството не е пријатно време. Постои Сараево од секојдневниот дискурс: тоа е, според искуството на писмениот дел од светот, убедливо најпознатиот и во општата култура на човештвото, најприсутниот концепт потекнува од овој дел на Европа; Сараево е она по што сме познати, и сите пообразовани, поинформирани и паметни луѓе во Загреб можат и зборуваат за тоа, како и во Париз, Берлин или кој било друг град. Некогаш кажувам нешто за ова Сараево, но најчесто молчам, бидејќи ми се чини дека одамна сум го кажал своето дело. Тука е и третото Сараево: вистински, жив град од 2023 година, со своите комунални, социјални и сите други проблеми, со своите урбани теми и ритам на живот. Јас не се занимавам со ова Сараево и немам потреба, ниту обврска да објаснувам зошто не се занимавам со тоа. Тука е, сепак, четвртото, најважното за мене Сараево: Сараево што го напишав не само во „Сараево Марлборо“ и „Тројка за Картал“, туку и во книгите „Отац“, „Род“, „Селидба“. , „Сараево, план града“, „Фрилендер“, „Добра ноќ“, „Херкул“, „Хаузмајстор Шулц“ и ќе продолжам да пишувам Сараево, претпоставувам, се додека имам здравје и смиреност. Моето Сараево припаѓа на имагинацијата, создадено е од имагинацијата, иако земав нешто од реалноста, иако пишував за вистински луѓе, мои роднини и оние кои не ми беа роднини, иако имагинарната слика на градот делумно се преклопува со сликата. на вистинското место и неговото време. Само јас имам право на моето Сараево. Јас и секој од моите читатели. А другите Сараево се нешто друго. Ако ме прашате за мојот приватен однос со вистинскиот град, тоа е многу болно. Тоа е дел од мојата психопатологија и физиологија. Израсток на душата. Во најмала рака патетично.
Напишавте „Сараево Марлборо“ додека војната сè уште траеше, градот опишан таму постоеше истовремено и во реалноста и во вашата книга. „Три за Картал“ не враќа во истиот момент, но се создава со задоцнување, со последователно сознание за крајот на војната и се што ќе се случи потоа. Како и да е, приказните изгледаат целосно нурнати во меморијата, нема претензии да се зборува со некоја последователна мисла; додека го читаме, се уверуваме дека знаеме исто колку и луѓето во него. Но, вие го напишавте со далеку поширок увид, имаше време да се размислува за сите тие спомени. Дали е неизбежно денешното Сараево на некој начин да е запишано во книгата?
– Не, не е. Но, можеби тоа е начинот на кој помина времето. Социјалното и интимното време. Да речеме, некој ќе забележи дека во „Тројица за Картал“, во приказната „Учител“, се занимавам со таканаречените наши злосторства, односно со злосторствата на членовите на мнозинството врз припадниците на малцинството. Но, во „Сараево Марлборо“ е приказната „Кражба“, која се занимава со истото, на подеднакво отворен начин, во време кога се случувале такви злосторства и кога, интимно кажано, поинаку е да се размислува за нив среде бедата и стравот во кој самиот човек живеел во градот под опсада. Разликата меѓу двете приказни е, можеби, тоа што во „Тројка за Картал“ има широчина во наративната техника и во временскиот распон.
Во првата книга приказните како да лежат на гради и притискаат со сета тежина, во втората книга приказните се целиот свет. Првата книга е оптимистичка, втората е песимистичка. Првата книга е од емотивниот регистар на некој детски очај, втората книга е од регистарот на скриена резигнација. Интересна е таа внатрешна веселост кај мажот која постои во 1992 година, додека сето тоа се случува и додека тој не може да знае дали ќе излезе жив од неа, со двете нозе и раце и со релативно здрав ум. Откако ќе помине времето, таа веселост исчезнува.
(продолжува)
