„Штом реков дека словенечката нација не постоела сè до 19 век, патриотите ќе ме растгнеа” – вели овој љубљански историчар
РОБЕРТ БАЈРУШИ
Пред петстотини години луѓето кои живееле на територијата на денешна Словенија се идентификувале како христијани и припадниците на католичката црква, а потоа како Крањци или Штајерци, или како членови на одредени занаети, ако тие живееле во градовите.
Кои биле Словенци во минатото и кои области ги населувале? Можеме хронолошки да го одредиме моментот на нивното појавување во историјата на недвосмислен начин? Покрај тоа, врз основа на кои критериуми, кога се изучуваат историските извори на населението во целина може да се дефинира како таа што им припаѓа на Словенците, што е етнички словенечкото население, а потоа да се утврдат границите на нивните живеалишта, а словенечката национална територија да биде прогласена како етничката територија? Како во 1918 година од пепелта на Првиот светска војна е родена држава која ќе ги обедини и потоа пак ќе ги раздвои јужните Словени?
Од каде е подготвеноста, да се тривијализира проблемот во целина, на спортски настан, кој вклучува настапи на словенечкиот национален тим, заедно со другите гледачи сите скокаат како хипнотизирани – дури и ако во исто време ние се чувствуваме малку непријатно – и тоа само затоа што сите ние сме Словенците, и затоа пак неСловенците не скокаат? – се прашува во Љубљана историчарот Јернеј Коси во својата книга „Како настана словенечката нација”.
Косиевата книга предизвика многу контроверзии во Словенија, бидејќи авторот го прекрши традиционалната митот за линеарна историја на Словенците, од имиграцијата во областа на источните Алпи, во текот Карантанија, за да се заврши со ослободување и создавање на независна држава. Неговата теза – поткрепени со докази – дека се до средината на 19 век немалоидеја за постоење на една, словенечка нација, прилично ја збесна локалните патриотска јавност. Разговаравме со Јернеј Коси по повод објавувањето на хрватскиот превод на „Како се создаде словенечкиот народ“ во издание на „ Централна Еуропа“.
Вашата теза е дека концептот на словенечка нација е роден во 19 век?
– Факт е дека нации во централно-европскиот регион почнаа да се формираат во тој период. Современиот концепт на една нација се базира на идејата за суверенитетот и културната специфичност на одредена популација во одредена област.
Вие тврдите дека појавата на словенечката нација била под влијание на многу случајни настани од тоа време во Хабсбуршката монархија. За што станува збор?
– Во процесот на формирање на многу нации кои биле формирани во изминатите 200 години, постоеја алтернативни опции, па затоа не мораше да излезе се онака како што излезе. Кога станува збор за словенечката нација, Хабсбуршката монархија одигра голема улога во формирањето на словенечкиот јазик. Во средината на 18 век, монархијата беше во криза, и се сфати дека мора да се модернизира, за да остане конкурентна со другите европски земји, кои првенствено вклучуваа образование на населението.
Бидејќи образованието е можно исклучиво на јазик што го разбира населението, па така и на територијата на денешна Словенија, Австрија почна да отвара училишта во кои се предаваше на она што сега го нарекуваме словенечки јазик. И кога имате нешто што се нарекува словенечки јазик, тогаш тоа значи дека постои заедница која го зборува тој јазик, кој потоа со текот на времето почнува да ги наведува политичките барања. Така беше формиран словенечкиот народ.
Во пост-комунистичките земји, сосема е неблагодарно да се обидете да ги деконструирате националните митови, кои исто така имаа можност да се почувствуваат. Кои беа аргументите на вашите критичари?
– Бидејќи образованието е можно исклучиво на јазик што го разбираат населението, па така и на територијата на денешна Словенија, Австрија почна да отвара училишта во кои се предаваше она што сега го нарекуваме словенечки јазик. И кога имате нешто што се нарекува словенски јазик, тогаш тоа значи дека постои заедница која го зборува тој јазик, кој потоа со текот на времето почнува да ги наведува политичките барања. Така беше формиран словенечкиот народ.
Во пост-комунистичките земји, сосема е неблагодарно да се обиде да ги деконструира националните митови, кои исто така имаа можност да се почувствуваат. Кои беа аргументите на вашите критичари?
– Сите историчари се занимаваат со толкување на извори, а изворите може да се толкуваат на различни начини. Моето толкување на историски извори во врска со создавањето на словенечката нација беше различно од толкувањето кое го користеа повеќето други историчари и кои со децении важеа за официјално толкување. Доживеав многу напади во професијата. Нападите доаѓаа од лаици, од разни патриоти, па дури и од националисти, кои не се историчари, и честопати дури и не ја читале книгата, што е трагично.
Би било фер да се каже дека ние во социјализмот сме учеле за линеарна историја која го промовираше митот за Словенците, Хрватите и Србите како народите кои биле формирани повеќе од илјада години, и кои дури под јаремот на туѓинците успеале да ја зачува национална самосвест. Не беше се така, нели?
– Се разбира, не. Ако имам време во иднина, јас би сакал да се истражуваат, како и зошто е социјалистичкиот период се канонизираше идеја за националните заедници што во овој регион постојат 1500 години. Тоа се национални наративи кои го учиме во училиштата и во пост-социјалистичкиот период, поради тоа што тоа беше потребно за да се оправда официјалната политика на локалните народи што илјада години се бореле за да добијат национална држава. Сличен наратив постои во националните култури на денешните постсоцијалистички национални држави.
Во својата книга, објаснувајќи како процесот на обединување на Словенците не беше лесно, го споменувате и писател Франц Сартори, кој вели дека жителите на Корушка своите соседи Крањци и Штаерци ги нарекуваат странци. Што докажува тоа?
– Покажува колку е погрешно општата теза дека националноста не е нешто што е генетски стандардизирано. Сартори на почетокот на 19 век, снимил ситуацијата која веќе не постои и денес, дека луѓето кои денес, најверојатно, ќе се идентификуваат како Словенците во тоа време се чувствува само како Крањци, Штаерци и Корушци. Историски извори се полни со слични примери.
Дали има некој вид настан или ситуација што може да се дефинира како моментот на создавањето на словенечката нација?
– Нема точка од каде се тргнало. Колективните идентитети се нешто што промовира институција преку социјализација, особено благодарение на училиштето, и на тој начин се формира идентитетот, каков што ние ги знаеме денес. Неопходно е да се анализираат овие процеси за создавање на одредени идеи. Во случај на Словенците може да се следи идејата за создавање на еден народ, кој во голема мера е завршена околу 1860 година, но, исто така, некои луѓе, неколку децении подоцна, дури и во дваесеттиот век, исто така, беа рамнодушни за националните категории. На крајот на краиштата, можеме да следиме слични процеси на пример за изградба на хрватска нација. Во краток преглед, во историјата на Словенија не постои момент во кој луѓето заклучи дека „од денес сме Словенците”.
На некој начин, можеби централна улога во формирањето на словенечкиот народ беше Марија Тереза, кој ја воведе обврска за општо образование на своите поданици?
– Не само Словенците, туку и сите луѓе во нејзината империја. Воведувањето на задолжителното основно образование беше важен експеримент, бидејќи од тогаш најголем дел од населението е неписмено, што значи дека тие не се во состојба да се читаат и да знаат што се случува во светот, тогаш, и огромното мнозинство никогаш не патувале надвор од општината во која живеат. И кога не знаете што се случува на десет километри од своето село, нереално е да се очекува дека ќе се чувствувате член на широк колектив како што е нација, која вклучува стотици илјади луѓе кои не знаат дека постои, а камоли да се чувствува врска со овие луѓе. Тогаш луѓето во Словенија не се свесни дека постои колективитет, кој живее во области на Прекуморје или во Пиран на пример, па да дојдете до идејата за идејата за заеднички јазик, што е овозможено со воведувањето на обврзувачко образование.
Какви беа реакциите кога пишувавте дека Примож Трубар не ги чувствувал Словенец, туку Крањец?
– Моето тврдење беше извлечено од контекст. Трубар, кој е пионер на словенечката литература, се разбира, се идентификува себеси како Словенец. Но, не како член на модерната словенечки народ, туку како Словенец во однос на членовите на верската заедница која користи словенечкиот јазик каде се вклучени и Крањци, Корушци, Штаерци, Безјаци или Истрани.. Но, фактот е дека Трубар во светот се претставувал пред се како Крањец, покажува многу за начинот на кој Трубар пред се се идентификуван.
Од друга страна, Јанез Непомук Примиќ тврдеше дека Хрватска е дел од Словенија?
– Непомук не беше првиот што мисли така. Пред него, Јернеј Копитар веќе сметаше дека просторот на Кајкавија до Загреб припаѓа на словенечката заедница. Во неговите научни кругови Копитар го промовираше мислењето дека Словенците биле првото словенско племе кое се населило тука на алпските ливади, а Хрватите дошле неколку векови подоцна. Покрај тоа, тоа е соседство на дијалектички многу слични говори, така што беше можно да се комуницира без големи тешкотии.
Таквата научна теза за Хрватите како Словенци имаше многу поддржувачи пред двесте години. Ако направиме карикатура, како што некои хрватски историчари еднаш тврдеа дека Словенците се „алпски Хрвати”, би можеле да речеме дека некои словенечки лингвисти ги третираат Хрватите како „медитерански Словенци”.
Вие исто така го демистифицираа хрватскиот Станко Врац, кој се чувствуваше како Илирикум и се пресели во Загреб, но тврдите дека не се чувствуваше како Хрват, што е општоприфатена теорија?
– Неговиот случај покажува дека националното чувство е прашање на индивидуална одлука. Трагедијата на Враз беше дека тој не успеал да влезе во кругот на интелектуалци од Крањ, кои пишувале на словенечки јазик. Тој дојде од Источна Стирија, каде што тие слушнале малку поинаку отколку во Крањска, што се покажа како непремостлива пречка за крањакиот интелектуален круг околу Франце Прешерн. Што се однесува до националните чувства, не постои пречка тој да се доживува како Хрват, и за нас да говори како за Словенија, затоа што во различни периоди од неговиот живот се идентификувани како Словенец, но и како Илир.
Вие често се повикувате на Бенедикт Андерсон, кој е доста скептичен во врска со концептот на нациите?
– Мислам дека Андерсон не изрази скептицизам за припадност кон еден народ, само се обиде да покаже дека тоа не е нешто што луѓето го носат во својата крв или го апсорбираат со мајчиното млеко. На крајот на краиштата, тој не е првиот научник што мисли на таков начин. На која нација припаѓа некој е прашање на слободна волја, бидејќи ја се чувствѕувам како припадник на словенечка нација а ако тоа чувство исчезнува повторно, јас веќе нема да бидам член на словенечкиот народ, и тоа е крајот на приказната. Како што констатираше Ернест Ренан кон крајот на 19 век: постоењето на нација е секојдневен плебисцит.
Дали се согласувате со Матија Мајар, кој напиша: „Словенецот е побожен, и тоа со чиста глава, добро расположение и весело срце”?
– Тоа зависи од тоа дали ме прашувате како Словенец или историчар. Како Словенец се идентификувам во еден поинаков начин и во други ситуации, особено во спортски успех, кога читам нешто брилијантно на словенечкиот јазик или кога ќе забележам дека ние како национална заедница сме на вистинскиот пат. Ако Мајар мисли на мене како историчар, бидејќи Majar еден од ретките луѓе кои уште на самиот почеток на нивната работа и посветеност придонесоа за формирање на прилично апстрактни идеи како што е словенечкиот народ. И, се разбира, стереотипот на Словенците како стереотип.
Ако јазикот е основа на која е формирана словенечката нација, дали тоа значи дека Словенците денес се и странци? На пример, многумина во Србија тврдат дека кошаркарите Лука Дончиќ и Горан Драгиќ се Срби, иако се членови на словенечката репрезентација.
– Нема дилема околу ова. Словенечкиот јазик имаше улога на наводно објективен клуч за одредување на припадниците на словенечката нација во минатото. Но, национално чувство е индивидуално, а не е условено од биолошки или културни факти, па ние сме членови на една нација со која се идентификуваме. Член на одредена заедница е секој кој се идентификува како член на наведената заедница.
Што се однесува до Драгиќ и Dončić, пред Словенија го освои Европското првенство во кошарка во нашата земја која многумина велат дека тие биле Срби, но само по победата за нив почна да се говори како за Словенци. Dončić и Драгиќ по Заховиќ, Нештеровиќ, Јовичиќ, Катанец и други придонесеа заради фактот дека се потомци на имигранти од другите делови на Југославија,. Денес во Словенија веќе не се третираат како „чефури“ или „странци”, туку како граѓани на еднакви и полноправни членки на словенечкиот народ.
Како би ги опишале денешните Словенци?
– Јас не сум експерт за национален карактер. Но, ми се чини дека, како и било која друга нација, Словенците се делат на класни, културни, идеолошки различни лица, кои во специфични ситуации се идентификувани како Словенци. Иако тие имаат многу различни ставови за тоа што е вистински „Словенец” и кој е вистински Словенец.
Што мислите за тезата на претседателот дека Хрватите со векови сонувале за своја држава?
– Туѓмановата теза не е необична за своето време и простор. Па и словенечките пратеници во 1991 година, во преамбулата на новиот Устав внеоа теза дека словенечката држава е резултат на вековната борба за национално ослободување на Словенците. И во тој случај Туѓман користи мотив за мобилизирање на слоганот на историскиот момент, кој минатото го користи за да ја спроведе својата политичка програма. Се разбира, ваквото разбирање на минатото нема многу заедничко со сериозна историографска анализа.
Уште еднаш, модерна нација во Централна Европа, форматот на регионот, од 19 век, како нација-држава, е резултат на овој процес. И фактот дека населението на националните држави кои беа основани на територијата на Југославија денес во илјадници поединци и групи бараат среќата во развиените земји, ни кажува многу за она што тие сонуваат за луѓе кои се идентификуваат со одредена нација не е професија, туку едноставен факт е само дел од нивниот живот.
