Во приказната за источниот Јадран ме интересираат циклусите на побарувачка и пропаст. Немавме никакво влијание на филоксерата, на падот на поредокот на Студената војна, на колапсот на индустријата. Дали глобалното затоплување воведува нов циклус? Луѓето секогаш ќе доаѓаат да ги видат нашите градови, ќе има претсезона… Сепак, нашиот класичен туризам нема да постои многу наскоро – вели нашиот колега, хрватски новинар
Издавачката куќа „Крупни план“ објави збирка есеи од Јурица Павичиќ со наслов „Книгата за југот“ во која овој познат романсиер, раскажувач, филмски критичар, сценарист и новинар пишува посебна хроника за промените во Медитеранот, пишувајќи за Рено 4, огласите, гастарбајтерите, викендичките, фабриките за сардина… Ја подвлечуваме реченицата дека „туризмот го има бакнежот на смртта“, но на почетокот на нашиот разговор, воден на плоштадот на поетите во Будва, како дел на 37. фестивал „Град Театар“ размислувавме за неговото централно прашање: дали Медитеранците живеат во своите татковини или подобро кажано во нашите туристички дестинации?
Книгата се отвора со есеј со наслов во кој е скриена играта на Форстер – „Медитеран: соба без поглед“. Како почнавте да го пишувате ова нефикционално дело?
Оваа книга се напкастуваше. Јас сум новинар на загрепскиот Јутарњи лист, но отсекогаш сум живеел во Сплит, не спаѓам во номадските писатели кои влегле во мода. Ќе се родам, ќе живеам и ќе бидам погребан на едно место. Неизбежно, со текот на времето почнав да објавувам текстови кои се занимаваа со областа во која живеам – Далмација. Статии за туризмот, за интересни поглавја од далматинската историја, за социо-културните појави, делови од заедничката регионална носталгија… Од траекти до автопати.
Новинарите ретко препечатуваат написи откако ќе ги објават во весникот?
– Малку се плашам од моите новинарски книги, мислам дека се музеј на суетата. Но, добро, реков, ако одиме во таа насока, тогаш ќе направам две работи. Првата е дека ќе го дополнам ракописот со наменски напишана проза и ќе ги пополнам поглавјата. Знаев дека ако пишувам за Медитеранот, мора да има храна. Ќе напишам есеј за една фасцинантна личност, Дика Марјановиќ Радица, авторката на најпознатата, најпопуларната и најстарата далматинска готвачка. Народен учител, педагог, фасцинантна и вредна личност; етнолозите денес ја прифаќаат како прото-етнолог; одеше наоколу и запишуваше.
Исто така, дали ќе го поврзете ова со автобиографски моменти?
– Јас сум чист писател на фикција. Има писатели кои целата своја книжевна кариера ја граделе пишувајќи за себе и за своите семејства. Отсекогаш сум бил малку срамежлив. Затоа „Книгата за југот“ беше мал влез за мене во полуавтобиографски приказни: онаа за татко ми, за зградата во која пораснав. Бидејќи беше готово, мислев да ги земам сите тие текстови и да напишам што се случи со нив во меѓувреме. На крајот испадна хит во Хрватска. Очигледно, овој тип на портрет на регионот е обид за мапирање на колективна меморија, на луѓето им беше потребна.
Анте Томиќ забележува дека во вашата фикција, заплетот и перипетиите секогаш ги следи југот, а разрешувањето бурата. Внимавав што ќе има во оваа книга: бурата предизвика да застанеш и да ја напишеш целата своја адреса; улица и број.
-Јас сум Далматинец, метеоролог, динамиката на ветровите има страшно влијание врз мојата енергија и живот. Ја сакам бурата и всушност ми беше интересна приказната за ветерот и културата. Многу е интересно како тоа влијае на антропологијата, јадењата и колачите што се сушат во рерна. Текстот за невремето е еден од оние кои очигледно не се социополитички, но секако се’. Ова е есеј за родната куќа, класична социјалистичка зграда за работниците од фабриката Југовинил. Текстот е делумно автобиографски, бидејќи, се занимава со растењето во таа зграда и луѓето што живееле таму, но всушност намерата била да се обиде да размисли што е тоа домување и станбена архитектура. Како една зграда ги обликува животите на луѓето дури и кога првата генерација умира или се оддалечува, но моделите на однесување продолжуваат, усвоени како ДНК. Таа проза денес ја проучуваат студентите по архитектура по предлог на професорот Хрвој Нјириќ. Кога дизајнирате станбена зграда, поентата не е да се направи нешто естетски убаво, туку да се дизајнира животот на луѓето.
Каков е односот кон градбите од таа ера денес?
– Голем дел од книгата всушност се занимава со наследството на социјализмот, од 1945 до 1990 година, и јас се обидувам да го прочитам преку клучот на модернизацијата. Тоа е она што не може доволно да се разбере ниту преку денешниот етаблиран дискурс, по деведесеттите, за две тоталитарни идеологии. Од друга страна, не преку романтизираниот дискурс за Југославија. Ниту едното ни другото не е пресудно! Клучната приказна е дека тоа беше период кој извлече цели југословенски региони од средниот век, а понекогаш и од каменото време. А ние, особено странците, често имаме потценувачки однос кон социјалистичките згради, блоковите станбени згради во советски стил, а потоа се обидуваме да замислиме како се морало да им изгледало на луѓето што дошле таму од катуните, бескрајно далечните пасторални села, не без разлика каде биле. На оние луѓе што ги носи бранот на миграција во градот со индустријализација, штом ќе влезат во тој стан со ролетни, тоалет, копче што ќе притиснат и се појавува струја. Претпоставувам дека тоа е цивилизациски скок неспоредлив со ништо друго, можеби само со моментот кога нашата генерација го доби интернетот.
Има еден прекрасен филм на Вељко Булајиќ „Зовриениот град“ (Узаврели град), филм за раѓањето на градот Зеница. Содржи претстава на токму тој процес. Има трогателни моменти кога работниците во мензата крадат лажици и лажици и ги испраќаат дома во селото по пошта, бидејќи ескајгот тогаш е вистинско богатство. Со еден многу важен аспект: еманципацијата на жената. Жените стануваат работници, земаат плата, имаат свои пари и првпат одат на фризер. Тие излегуваат надвор и нарачуваат пијалоци. Никогаш не би рекле дека режисер кој е специјализиран за машки воени епови често снима филмови со феминистичка црта.
Пренесуваш како филоксерата ги уништи лозјата на крајот на 20 век, потоа читателот го носиш низ „грдиот тоталитаризам“, „бон виван социјализам“, „абортираниот транзициски капитализам“, „постиндустриска пропаст“ и „хипстерски разврат“…
– Во приказната за источниот Јадран, страшно ме интересираат циклусите на бум и пад. Имате делови од Франција каде што прават вино од 15 век и прават само вино. Или пак одгледуваат патки од 18 век. Ние сме култура на циклуси на распаѓање и пропаст. По неуспехот на лозјата, дојде социјалистичка индустријализација, луѓето се преселија во градовите, влегуваа во зграда со дванаесет ката. Мислат – готово, тоа е тоа; овој свет не може да пропадне. Како и лозарството. Тогаш се случува транзицијата. Психолингвист може да анализира како зборуваме за транзицијата. Тоа е како природна катастрофа. Се случи… Дојде снежна бура… Целосно го обезличуваме тој настан, изгледа нема врска со луѓе. Уништи. Почнуваш од почеток. Во тек е нов циклус со туризмот повторно да се претвори во монокултура, повторно се разбира дека ќе трае вечно, дека конечно е тоа. Не мислите дека може да се случи трет циклус, сосема веројатно поради некоја екстерналност врз која немаме никакво влијание. Немавме никакво влијание ниту на филоксерата, ниту на падот на поредокот од Студената војна.
На пр.
-На пример, глобалното затоплување! Ве уверувам дека за дваесет години медитерански туризам на плажа нема да постои. Ако размислувате да пазарувате во тој куп згради на брегот, каде што пишува: „Купи сега“ – подобро немојте. Бев во Франција, во мало гратче каде традиционално ловеле бакалар. Знаеш колку мора да е студено морето за бакалар… Таму пливав на 15 мај. Зошто туристот да не оди таму кај што може да плива исто како овде, туку навечер да биде плус 18, а да не помине цел ден под клима. Глобалното затоплување ќе го збрише нашиот тип на туризам на плажа. Се разбира, секогаш ќе има некаков туризам, луѓето ќе доаѓаат да го видат Дубровник или Котор; ќе има претсезонски, наутички туризам. Меѓутоа, каков бил идентитетот на источниот Јадран – класичен туризам, Будва, Макарска, Тучепи, Рабац – наскоро ќе престане да постои. Овде го гледам точно третиот круг од истиот циклус, и подеднакво е неверојатно што луѓето не мислат дека вакво нешто може да се случи, како што не мислеа порано дека може да се случи индустријата да пропадне.
Сликовито опишувате како се менува локалниот став поради туристите.
-Во подобри случаи, туризмот го наведува човекот да стане симулакрум на самиот себе. Почнувате да глумите сопствени животи иако има области каде туристите воопшто не се грижат за домородците. И обратно. Каде што сакаат да се мешаат со староседелците, да излезат во град, да имаат врска со просторот – таму ги води домородците (намерно го користам тој збор) да почнат да се играат. Да бидеме поубави и постари! Туризмот нè наведува да продаваме поархаична верзија од себе. Симулирате култура. Доаѓа Клапа и пее на некој плоштад, делува спонтано, но изгледа се е договорено од туристичката фела. Зборувам за перформативниот елемент да се играш онаков каков што си и како што треба – обично постар. Во центарот на Сплит имаше мала социјалистичка стоковна куќа „Југопластика“ каде што кога бев дете купив училишна опрема. Бетонски погон од седумдесеттите се впива во центарот на градот. Интерполација на местото каде што паднала бомбата и исчезнала една зграда. Тогаш приватно лице го купило и изградило хотел, па целата работа ја направил за да се преправа дека е венецијанска палата. Го префарба бетонскиот ѕид, стави метални перголи, за да не се преправа дека има двесте, а не педесет години. Симулирање на старост. Се разбира, местата се менуваат. Секој веројатно би сакал да ја замрзне својата татковина во моментот кога имал дваесет години. Постои шокантен контраст помеѓу тоа како изгледа приморскиот град сега, како во јануари…
Споменувате бројки. Седум држави, „четири и пол диктатори“, осум валути, три хиперинфлации, две девалвации, три војни, една национализација се сменија на тој простор.
-Во Сплит е покомплицирано. Имаше две ослободувања, во 1943 и 1944 година. Но, ајде сега да го оставиме 20-тиот век и неговото тешко наследство, да ги погледнеме нашите животи. Не сум баш Метусалам, па можам да кажам дека додека живеев во Сплит, живеев во три различни градови. Сплит, каде што пораснав, е северот на Англија, индустриски град, цементарници, оџаци, хемиска индустрија, со сиво небо. Морето беше бурно. Сега морето е кристално чисто, како тинејџери не можевме да пливаме. Тоа беше богат град! Приказната за големите спортски успеси во Сплит во голема мера се заснова на фактот дека индустријата пренела вишок вредност на културата и спортот. Затоа во есејот за кошаркарскиот клуб „Југопластика“ повеќе се занимавам со фабриката „Југопластика“ и ја заокружувам приказната со фактот за машкиот спортски успех кој произлегува од женската индустрија, пред се` женската компанија.
Потоа доаѓаат деведесеттите?
– Криминал, насилство, национализам, хероин, клоака. Потоа доаѓа моментот кога Сплит станува страшно туристички, станува Ибица за хипстерите. Влегува генерација на 20-годишници, кои доаѓаат тука затоа што не е се туристичко. Тоа не е место каде што имаш туризам педесет години во континуитет и изгледа малку поавтентично. Се разбира, за десет лета ќе се смени урбанизмот и идентитетот, ќе стане монокултура, како индустрија. Го тргнаа центарот на градот – имам луѓе кои ми велат дека не биле во центарот пет години…. Ништо во зима, скапи продавници во лето. Не можете да купите свеќичка за автомобил. Животот се пресели во трговски центри. Три лица на еден град. Тешко дека би ги препознале. Куќите во центарот се исти, но во суштина сосема различни.
