Игра на специјалните пратеници: дали ЕУ и САД почнаа да го сфаќаат Западен Балкан посериозно. Дали сите тие „играат за ист тим“ и дали нивното назначување навистина значи дека Западот сега посериозно го сфаќа Западен Балкан, останува да се види
НИКОЛА БУРАЗЕР
Се чини дека постои инфлација на специјални претставници или специјални претставници за Западен Балкан, откако западните актери назначија или објавија назначување на неколку вакви функционери. Иако некои тврдат дека ваквите активности се добредојдени и дека покажуваат посериозна посветеност на ЕУ и САД кон регионот, причините за воспоставувањето на овие позиции сè уште не се целосно јасни, а ниту пак ефектот од ваквите назначувања.
Прво, тоа беше Метју Палмер, заменик помошник државен секретар на САД, кој беше назначен од Стејт департментот за специјален претставник на САД за Западен Балкан. Тогаш се појави прашањето дали и ЕУ ќе има свој специјален претставник за регионот, како што тврдат некои. Но, се покажа дека САД ќе имаат уште еден свој специјален пратеник, откако Ричард Гренел, американски амбасадор во Германија, од претседателот Доналд Трамп беше именуван за „специјален претседателски претставник за Србија и косовските мировни преговори“.
Се чини дека моментот за вакви состаноци е соодветно. Новата Европска комисија ќе биде формирана до крајот на годината и има сериозни прашалници над иднината на проширувањето на ЕУ, што е потврдено од недостаток на консензус меѓу земјите-членки за започнување преговори со Северна Македонија и Албанија. Покрај тоа, со оглед на тоа што новата влада на Косово ќе биде формирана по победата на опозицијата, се очекува процесот на нормализација да продолжи со едногодишна пауза откако Косово воведе 100% такси за стоките од Србија и Босна и Херцеговина.
Сепак, постојат различни прашања на кои треба да се одговори. Прво, зошто на САД и е потребен специјален пратеник за дијалогот Србија и Косово кога специјалниот пратеник за целиот регион беше именуван минатиот месец? Второ, дали можеме да очекуваме специјален претставник на ЕУ, како што многумина се залагаа? И трето, дали овие назначувања покажуваат посериозна заложба на Западот кон Западен Балкан?
Зошто на САД им се потребни два специјални пратеници?
Назначувањето на Метју Палмер, заменик помошник државен секретар на САД, како специјален претставник за Западен Балкан, многумина го сметаа како доказ дека Соединетите држави сега се решени да го започнат дијалогот Белград-Приштина.
Како искусен дипломат и со професионални и лични врски со регионот, Метју Палмер беше очигледен избор за таквата позиција. Сепак, Палмер ја задржи својата функција заменик помошник секретар, што по надлежност го опфаќа и Западен Балкан и не беше целосно јасно од каде произлегува потребата тој да се назначи за „специјален“ претставник.
Многумина во јавноста беа збунети од назначувањето на Ричард Гренел, актуелен американски амбасадор во Германија, за специјален претставник на претседателот Доналд Трамп за преговорите меѓу Србија и Косово. Не само што Гренел е доста неискусен во однос на регионот и дијалогот Белград – Приштина, туку е и контроверзна фигура во Германија, кој предизвика тензии во односите меѓу САД и Германија со неговите изјави за поддршка на екстремната десница во Европа.
Иван Вејвода, постојан соработник на Институтот за хумани науки во Виена, во интервју за European Western Balkans (EWB) рече дека додека назначувањето на Метју Палмер беше логично поради неговите познавања за регионот, назначувањето на Ричард Гренел дојде како изненадување.
– Можеме да имаме многу толкувања. Дали е тоа поделба на обврските на „добар полицаец – лош полицаец“? Можеби, а можеби и не “, вели Вејвода, додавајќи дека посетата на амбасадорот Гренел покажува дека„ Соединетите држави не сакаат да изгубат време, вели тој.
Мајкл Карпентер, виш директор на Пен Бајден Центар за дипломатија и глобално ангажирање и поранешен советник за надворешна политика на американскиот потпретседател Џо Бајден, тврди дека не му е јасно „какви квалификации има Ричард Гренел да биде медијатор во дијалогот Белград-Приштина“.
-Се чини дека тој нема никакво релевантно искуство за оваа улога освен што е личен пријател на Доналд Трамп, а неговото назначување ја узурпира улогата што досега ја игра Метју Палмер, рече Карпентер за EWB.
Поранешниот висок функционер на Стејт департментот е исто така песимист во врска со резултатите од овој дипломатски потег на претседателот Трамп.
-Особено сега, по откривањето на лошата дипломатија на Гордон Сондленд, не гледам колку може да нешто добро да произлезе од ова назначување, заклучува Карпентер.
Првата посета на Гренел на регионот, всушност, не се сметаше дека има позитивно влијание, бидејќи неговата тет-средба со српскиот претседател Александар Вучиќ, наводно, била многу непријатна. Или ова е барем пораката што е испратена од Кабинетот на српскиот претседател.
Самиот Метју Палмер неодамна изјави дека тој и Гренел имаат иста цел, да го продолжат дијалогот Белград-Приштина и „да им помогнат на страните да постигнат сеопфатен договор за нормализација“.
Според Палмер, двајцата дипломати се во секојдневна комуникација и споделуваат заедничка стратегија за решавање на прашањето за Косово. Сепак, Палмер дополнително ја разјасни улогата на Гренел во дипломатскиот пристап на САД кон овој проблем.
-Знам дека амбасадорот Гренел е особено заинтересиран да ги идентификува трговските, деловните и економските стимулации што може да се искористат за да се постигне напредок на политичкиот фронт, рече Палмер.
Ова е во согласност со официјалната изјава на Амбасадата на САД во Берлин по посетата на Гренел на регионот, во која се вели дека „силната верба на администрацијата Трамп е дека економскиот развој, креирањето работни места за млади и зголемените можности за трговија се клучен дел обезбедување траен мир “.
Самиот Палмер потоа го посети регионот на почетокот на ноември, испраќајќи порака за поддршка од САД за започнување со дијалогот Белград-Приштина и враќање на кредибилитетот на процесот на проширување на ЕУ, кој неодамна беше загрозен поради негативната одлука за започнување на пристапните преговори со Северна Македонија и Албанија. Овој пат посетата беше претставена во огромно позитивно светло, особено од српскиот претседател.
Зошто на ЕУ и е потребен специјален пратеник?
Откако беше објавена веста за назначувањето на Палмер на крајот на август, многумина во јавноста очекуваа ЕУ да го следи овој чекор и да назначи свој специјален претставник за Западен Балкан, или барем за дијалогот Белград-Приштина, во кој долго време немаше напредок.
Дискусиите за придобивките од назначувањето на специјален претставник на ЕУ за дијалогот има од поодамна, но тие станаа порелевантни откако шпанскиот министер за надворешни работи Јосеп Борел беше номиниран за нов висок претставник на ЕУ. Доаѓајќи од можеби од нацврстиот противник меѓу 5-те земји од ЕУ кои не ја признаваат независноста на Косово, Борел се сметаше дека не е вистинската личност за да се придвижи дијалогот.
Сепак, постојат други високи официјални претставници на ЕУ за кои се очекува да се справат со Западен Балкан. Ова се првенствено Високиот комесар за надворешна и безбедносна политика, позиција што претходно ја имаше Федерика Могерини и Комесарот за проширување, на која беше Јоханес Хан. Европскиот парламент назначува постојани претставници за одделни земји, како и копретседавачи на парламентарните комитети за стабилизација и асоцијација за секој од надежите на Западен Балкан.
Затоа, се поставува прашањето: Зошто ЕУ има потреба од посебен претставник и кому ќе одговара тој?
Иван Вејвода смета дека најавата за специјален претставник на ЕУ испраќа порака дека „треба да има поголема ефикасност и не само бескрајни состаноци каде има само мали чекори напред за многу важните прашања“.
Според него, да се има личност која е многу посветена на регионот би можела да помогне во процесот на проширување на ЕУ.
-Треба да има некој кој, поговорно, се буди секое утро и размислува за ова прашање. Јосеп Борел ќе има цела низа прашања за кои треба да размисли, од Кина до Иран до Соединетите држави и затоа мислам дека се размислувало дека е подобро да има пратеник со кого тесно би соработувал и на тој начин можеби ќе се направи напредок за изнаоѓање компромис, рече Вејвода во интервјуто за EWB.
Од друга страна, Срѓан Цвијиќ, виш аналитичар за политика на Институтот за европски политики за отворено општество и член на Советодавната група за политики на Балканот во Европа (БиЕПАГ), не верува дека удвојувањето на функцијата на високиот претставник би било корисно.
-На неговото сослушување во Европскиот парламент, Јосеп Борел покажа решеност и решителност самиот да го води овој случај. Како што изјави г-дин Борел, Западен Балкан ќе биде врвен приоритет на надворешната политика на ЕУ за време на неговиот мандат, што укажува дека тој ќе посвети многу од своето време и енергија на досието, вели Цвијиќ за EWB.
Според него, „ЕУ мора да избегне испраќање спротивставени пораки до нивните колеги во СБ, особено кога станува збор за чувствителни прашања како што е дијалогот Србија и Косово“.
Цвијиќ не верува дека фактот што Борел потекнува од земја која не ја признава независноста на Косово, значи дека за дијалогот би била подобра опција да има специјален пратеник.
-Борел ќе го води случајот, па ако не веруваме во неговата способност да се дистанцира од шпанската политика за Косово, она што во најдобар случај би го имале е спротивставените пораки од ЕУ во регионот. Го имавме тоа во претходниот период (особено во српско-косовското прашање) и беше крајно бескорисно, додава Цвијиќ.
Според него, изјавата на Борел за време на сослушувањето дека неговото прво патување за на функцијата ќе биде во Приштина „дава уверување дека тој ќе може ефикасно да ја претставува ЕУ како целина во овој случај“.
На прашањето, кому би му реферирале специјалните претставници, Цвијиќ смета дека нема друга опција освен дека тој или таа би биле директно подредени на Високиот претставник.
-Специјалните претставници на Европската унија (ЕУСР) се емисари на Европската унија со специфични задачи во странство. Тие се директно подредени на високиот претставник. Искрено не гледам друга опција. Теоретски, специјалниот претставник за Западен Балкан би можел да му одговара директно на Претседателот на Европската комисија, но не мислам дека тоа е многу веројатно, заклучува Цвијиќ.
Назначување претставници – сигнализираат дека Западот ја продолжува својата игра на Западен Балкан?
Тоа што Европскиот совет не донесе одлука за започнување на пристапните преговори со Северна Македонија и Албанија, кај многумина доведе до сомнеж во кредибилитетот на процесот на пристапување во ЕУ и заложбата на земјите-членки за проширување. Ова е спротивно на пораката испратена од новата Европска комисија и логиката на назначување специјални претставници од страна на САД и ЕУ.
Всушност, и американските официјални претставници и претставниците на ЕК ја нарекоа оваа одлука „историска грешка“ и ги повикаа земјите-членки да ја преиспитаат својата одлука и генералниот однос кон Западен Балкан во однос на пристапувањето. Останува да се види дали се работи за вистински спор меѓу земјите-членки и меѓу нив и Комисијата.
Иван Вејвода смета дека новата Комисија ќе го стави Западен Балкан високо на агендата на приоритети и дека дури и земјите-членки го поддржуваат проширувањето како такво.
– Важно е и релевантно е да се повтори дека тоа е големо и огромно мнозинство земји-членки на ЕУ кои го поддржуваат членството во Западен Балкан во ЕУ. Јас би рекол дека сите земји се поддржувачки, но дека некои се многу претпазливи и ја користат рачната сопирачка во однос динамиката на проширувањето, вели Вејвода.
Кристоф Бендер, заменик претседател на Европската иницијатива за стабилност (ЕСИ), смета дека итно е потребен нов пристап, но важно е да се знае мотивацијата за назначување специјални претставници.
– Специјалните претставници се специфични по нивната улога дека знаат кога нешто треба да направи. Поставување пратеници за Балканот само затоа што работите не одат добро само по себе нема да промени многу. Ако идејата е да се заложиме за промена на границите, како што правеа САД во 2018 година, тогаш таквиот пратеник би бил штетен, вели Бендер за EWB.
Според него, скептицизмот во однос на проширувањето на ЕУ нема да исчезне во скоро време, а најдоброто решение сега би било „кредибилна привремена цел што сите држави членки на ЕУ можат да ја поддржат и тоа е навистина корисно за Западен Балкан: нудејќи им на сите земји од Западен Балкан процес базиран на заслуги што води кон членство во заедничкиот пазар на ЕУ “.
– ЕУ ќе треба да постави исти јасни критериуми за сите земји од Западен Балкан, без оглед на нивниот официјален статус во процесот на пристапување, да ги процени критериумите строго, фер и редовно за сите земји, а потоа да им овозможи на оние што ги исполнуваат критериумите да се приклучат кон заедничкиот пазар. Ова ќе им овозможи на сите земји да спроведат корисни реформи, да напредуваат во однос на заслугите и да се приближат кон членството во ЕУ, притоа да ги избегнат сите оние блокади и вето што во моментот постојат на секој формален чекор, заклучува Бендер.
Со стапувањето на должност на новата Комисија до крајот на годината, наскоро ќе дознаеме повеќе за улогата на најавениот специјален претставник на ЕУ и, исто така, дали земјите-членки ќе ја потврдат својата заложба за проширување на ЕУ. Во меѓувреме, Соединетите држави и нивните новонаименувани претставници се многу активни и поддржуваат ваков исход.
Дали сите тие „играат за ист тим“ и дали нивното назначување навистина значи дека Западот сега посериозно го сфаќа Западен Балкан, останува да се види.
(Авторот е истражувач соработник во советоавната група за Балкан во Европа)
