„Во тие години, обидот беше да се спротивстават Бугарите против Турците, сега сме Турци против Турци. Истите тие го пишуваат сценариото“, вели Мехмедали, жртва на таканаречениот Процес на преродба, за расколот во ДПС
ВИЛДАН БАЈРАМОВА
Во 1989 година, Џебел ги иницираше мајските немири против таканаречениот Процес на преродба.
Преименувањето одамна е завршено. Во Крџали, насилството врз Турците започна во последната недела од 1984 година, а Бугарската комунистичка партија објави успешен крај на кампањата на почетокот на следната година. Но, помирувањето на „преобратените“ е само очигледно, раната не е залечена и само Дојче Веле, Слободна Европа, Би-Би-Си и Франс Прес се покажуваат како отвори за луѓето кои жедни за правда. Инаку, против нив се војската, полицијата, Државната безбедност, режимот на Тодор Живков и сите машини за притисок. Следува масовно протерување на Турците, кое комунистичките стратези цинично го дефинираат како „Големата екскурзија“.
ШТО СЕ СЛУЧИ НА 19 МАЈ 1989? Надвор од архивите на Државната безбедност, тешко се наоѓаат документарни докази. И никој не зборува за тие проблематични времиња – тие не се во фокусот на бугарските политичари, повеќето од нив дури и не знаат ништо, а малкумина се родени по 1989 година кои се заинтересирани за фактите. Вистинските приказни ги раскажуваат сведоци и жртви на погромот. Но, тие се сè повеќе отсутни, сеќавањето бледнее, а овој дел од најсовремената историја не се изучува во бугарските училишта.
Сепак, пред неколку години, поранешниот градоначалник на Џебел, Бахри Јумер, кој беше и организатор на бунтот, за ДВ раскажа за настаните. „На 18 мај, Местан Агата, почитуван водач на заедницата, почина во градот Родопите; погребот требаше да биде следниот ден. Веќе имаше расположение за протестни демонстрации низ целата земја со барање за враќање на нашите имиња по раѓање, закажани за 22 мај – за да не бидат засенети прославите на Денот на Светите браќа Кирил и Методиј, но не можевме да чекаме“, вели Јумер. Службата за државна безбедност дознала за планираните протести; локалниот водач на отпорот Исмет Панишев-Паниша бил претепан во полициски притвор во Џебел. Во тоа време, над 100 луѓе штрајкувале со глад една недела. По веста за смртта на Местан, Агата Бахри и неговите соработници оделе од куќа до куќа цела ноќ и објаснувале дека сите мора да бидат на погребот. А ритуалот бил само изговор за собирање на сите луѓе на едно место. Така, на 19 мај, во градот се собраа над 10.000 луѓе, а ова беше првиот мирен масовен протест на бугарските Турци. Преполната поворка помина низ населбата „Изгрев“ на пат кон гробиштата и застана за да им даде храброст на луѓето што се приклучија на штрајкот со глад.
НА ПОЛИЦИЈАТА И ВОЈСКАТА ИМ БЕШЕ НАРЕДЕНО ДА ПУКААТ ВО МЕСО „Потоа дознавме дека на полицијата и војската им беше наредено да пукаат во месо, ги предупредивме сите да си одат дома, а следниот ден во 10 часот повторно да дојдат на плоштадот. Таа ноќ Џебел беше блокиран, мажите беа изнесени од секоја куќа со тепање, во полициската станица повторно имаше тепање и крв, потоа едноставно беа исфрлени на улица“, се сеќава Бахри Јумер. Некои од нив имаа срцеви удари, други беа завиткани во свежа овча кожа за да им се залечат раните. На лекарите им е забрането да им пружат прва помош на претепаните, вели тој.
Протестите избувнуваат во многу етнички мешани области во североисточна и југоисточна Бугарија, а само до крајот на мај 5.000 учесници се протерани од земјата. Потоа Тодор Живков објавува дека Турција ги отворила своите граници и сите што сакаат се „слободни“ да заминат. Емисари на Државната безбедност одат од куќа до куќа и им предаваат барања за пасоши за патувања во странство на одредени луѓе.
Мехмедали Рамадан од Момчилград е меѓу многуте кои претрпеле удари од режимот. Приказната за неговиот бунт започнува на 26 декември 1984 година, кога околу 7.000 локални противници на присилното преименување се собрале на плоштадот и отишле пред Регионалниот комитет на Бугарската комунистичка партија за да извикаат дека го ценат своето име, јазик и вера. „Нè излажаа дека само оние со мешани бракови ќе добијат нови имиња – имаше такви семејства, тие ги основаа уште во 1982 година. Кога отидовме во општината, бевме опкружени со тенкови, полиција и противпожарни возила, пукаа во нас, ни викаа да си одиме. Потоа почнаа да нè враќаат во полициската станица“, вели Мехмедали. Тој се сомнева дека оние во првите редови на протестот биле снимени. Овие луѓе не носеле оружје, ниту камења и стапови, само скандирале дека не сакаат нови државни имиња. Пред неговите очи биле застрелани 16-годишниот Мумун Ахад и Мустафа Илјаз Али. Војската дала команда сите жители да легнат на земја. Војниците се упатиле кон расфрланите жители, газејќи ги распрснатите тела.
Од истражителот Димитров, кој беше испратен од Бургас, Мехмедали во полициската станица Момчилград дознал дека според властите, протестот всушност бил прогласување на автономна република и дека немало идеја за промена на имињата. „Тој впери пиштол кон мене и викаше, нарекувајќи нè терористи, а јас првпат слушнав за автономија. Но, долго време знаевме што ни подготвуваат, потоа започна погромот против нас, нашите бугарски пријатели исто така беа лути поради она што се случуваше“, се сеќава Мехмедали. Турски знамиња се појавија на дрвјата во некои села – вината беше фрлена врз демонстрантите. За нив беше невозможно да докажат дека немаат никаква врска со тоа, но издржаа закани и крвава пресметка. Тој и група притвореници беа испратени во Шестата управа на Службата за државна безбедност во Софија, а потоа во логорот во Белене.
Мехмедали сè уште не знае зошто морал да ја издржи тешката работа во логорот – ниту за време на неговите пет појавувања на суд во јануари 1985 година дознал, ниту пак имало некаков запис подоцна дека бил осуден. „Не можеш да го заборавиш тоа минато, не можеш да го проголташ, дури ни по толку години. Полицајците што ми кршеа коски со клоци сега се пензионирани и кога ги гледам на улица, ми се враќаат сликите“, вели тој.
ПО БЕЛЕНЕ – ПАСОШ ЗА АВСТРИЈА По апсењата, лекари, медицински сестри, наставници, инженери и други учесници во протестот беа отпуштени од своите работни места и испратени на корективна работа во БКС – комуналната економија во тоа време. Секој петок тие беа должни да се појават во создадениот штаб за „Процесот на преродба“, каде што даваа објаснувања и потпишуваа декларација дека нема да го напуштат градот. Постојаните прашања беа дали веќе сфатиле, доколку сретнат сограѓанин – со кое име ќе му се обраќаат, им беше повторена забраната да зборуваат на „неразбирлив јазик“.
Принудната „реализација“ продолжи до 1989 година. Мехмедали, тогаш 26-годишен и автомеханичар по професија, доби готов пасош и налог да ја напушти земјата за два часа, за да оди во Австрија со куфер со облека, неговата сопруга и нивните две деца. Од Виена се пресели во Берлин, а потоа во Шведска – до падот на Тодор Живков од власт во ноември. Во рок од два часа, тој бил должен да го префрли својот имот. Шефот на бугарската комисија за државна служба го добива, вели човекот. „Имаме татковина, не можевме да се вкорениме во туѓа земја. Се вративме во 1991 година затоа што верувавме дека демократијата дојде и дека нашите права се загарантирани“, вели тој.
Сепак, сега е крајно разочаран од расколот во ДПС: „Во тие години, обидот беше да се спротивстават Бугарите против Турците, сега сме Турци против Турци, брат против брат. Истите луѓе го пишуваат сценариото, но целиот народ е заложник“, заклучува тој.
ЏЕБЕЛ, 36 ГОДИНИ ПОДОЦНА Вчера во градот се одржа уште еден митинг, кој требаше да им оддаде почит на жртвите и хероите на отпорот против „Процесот на ренесансата“. И ако минатата година говорницата беше обележана со портретите на Делјан Пеевски и Џевдет Чакаров, а меѓу нив и почесниот претседател Ахмед Доган, тогаш вчера само „момчето“ гледаше оттаму. Додека градоначалникот Неџми Али го презентираше извештајот за новиот почеток на општината со проектите за паркови и улици, фракцијата на Доган ги испразнуваше просториите во седиштето во Софија. Парламентарната група „Нов почеток“ се нареди на говорницата заедно со амбасадорот на Турција Мехмет Ујанак и генералниот конзул од Пловдив, Корхан Кунгерју. Лидерот Пеевски не беше присутен на полниот плоштад.
„Со текот на годините, набојот на незаборавниот датум е заменет со досадата на патетичните говори и се слави како празник на градот. Вистинската историја сега е политички опседната со луѓе кои многу сакаат да го стават микрофонот во раце и да блеснат на некаков начин“, коментираше Вели Шакир. Тој живее во соседниот Момчилград, но секоја година на овој датум пристигнува во Џебел. Тажното, според него, е што овој ден стана платформа за празни говори од сегашните политичари, додека организаторите и вистинските генератори на тие настани се игнорирани.
На врвот на злосторството, кое Централниот комитет на Бугарската комунистичка партија го нарече „Процес на преродба“, Шакир живеел во Трјавна и се сеќава на злокобните тактики на режимот – тогаш синдикалните организации биле приморани да одржуваат состаноци, на кои слоганот бил „Турци во Турција, Бугарија – за Бугарите“.
„Нè принудија да ги смениме нашите имиња по раѓање, а во исто време нè мразеа, ова е толку апсурдно – да му го одземете името на некого со репресија, да го направите Бугарин и да го мразите. Како се приклучуваат такви луѓе, колку лоши мора да бидете за да учествувате во таква осудена кауза?“, бара логика Вели. Тој верува дека овие комеморативни собири не треба да го изгубат своето значење и содржина, туку треба да ја потсетат историјата за да не се заборави и никогаш да не се повтори. Но, очигледно и оваа историја патува кон заборав.
