„Проширувањето на ЕУ е исправна идеја како земјите од Западен Балкан и за Европа, но тоа не се случува затоа што кризата во Унијата има три компоненти. Првата е мигрантската криза, вториот проблем е во тоа што европските институции не функционираат, а третиот – никој не е премногу великодушен”
ИВАН РАДАНОВИЌ
„Волшебник на транзиција”, „Харвардско чудо од дете”, „Економски тинејџер”, „Професор во фармерки”, се само некои од епитетите со кои печатот го опишуваше во осумдесеттите години д-р Џефри Сакс. Берлинскиот ѕид веќе полека се изрони, Европа и светот се менуваат неповратно, а Сакс стана економска суперѕвезда во 1985 година, кога тој ја сопре боливискиот хиперинфлација во само една година, кога стапката на зголемување на цените падна од 24.000 проценти на годишно ниво на само 15 проценти. Крунисан со слава за овој зафат, подоцна беше советник на голем број други земји кои бараа начин да ја зауздаат инфлацијата. Па така беше консултирани за време на носењето на антиинфлационата политика на Анте Марковиќ, на крајот на 1989 година, кога се промоцвираше конвертибилност на динарот, се дерегулираше девизниот пазар и се донесеоа законите за надворешната трговија, се замрзнуваа платите и се воведе контрола на цените … Тогаш за само половина година престана хиперинфлација која се искачи на годишна стапка од околу 2.700 отсто. Овие „Антини години” пред распадот на Југославија остана во сеќавањата на многумина како златното доба на економската стабилност и просперитет.
Пред две недели Џефри Сакс се врати во Белград, но фокусот на интересот денес, речиси три децении подоцна, е сменет. Пренсуваме дел од неговото интервју за „Време“.
Неодамна, од Европската унија, особено од Франција, доаѓа мислењето дека Европската унија не е подготвена за проширување, дури и во 2025 година. Дали Европската унија го отфрли прашањето за проширувањето од листата на приоритети? Дали мислите дека регионот на Западен Балкан полесно ќе се стабилизира со побрза интеграција?
ЏЕФРИ САКС: Проширувањето на Европската унија е вистинската идеја, и за Западен Балкан и за Европа, но тоа не се случува, бидејќи Европската унија е во криза. Кризата има три главни компоненти. Првата е миграциска криза, каде што не постои заедничка визија за тоа како да се управува со границите, ниту за одговорноста на Европската унија за причините за овие миграции, без разлика дали тоа е војна, сиромаштија или некој друг вид нестабилност. Затоа, миграцијата е политичко прашање број еден, што всушност ја дели Европската унија.
Друг голем проблем е тоа што европските институции не функционираат. Ова е затоа што 28 членови се предводени од различни комисии кои не се способни да донесуваат и спроведуваат одлуки. Тоа е непријатна ситуација. Првичната идеја беше дека постојат моќни институции кои ќе имаат извршна власт во Европската унија. Сепак, тие се слаби, додека националните држави се моќни. Има 28 земји. Југославија имаше свои шест републики, така што беше неодржлива и на крајот не успеа. Проблемот со Европа е да се задржи заедницата кога постојат различни интереси. Во моментов, Европската унија нема решение.
Третиот проблем е што никој не е премногу дарежлив. Секоја европска влада вели дека „ние немаме пари за да им помогне на другите”, а резултатот е дека буџетот на ЕУ е прилично мал, на ниво на само еден процент од вкупниот БДП на земјите од ЕУ. Премалку е да инвестираат во заостанати региони, а пред сè во науката и технологијата. Ова се трите најглупави проблеми денес.
Се разбира, прашањето за проширувањето е ставено настрана и ова е многу лошо за Србија и за регионот. Исто така е лошо за Европа, бидејќи очигледно проширување исто така им помага на земјите во рамките на интеграцијата. Одложувањето на експанзијата воопшто не е мудра одлука. Европската унија во моментов не знае како да ги организира дури и сегашните членови.
Дали имате секаква долгорочна прогноза за сето ова, дали ќе има конечно решение за политичките проблеми, каде е излезот?
– Политички, јас сум со социјалдемократска ориентација, според тоа, се верува дека социјалдемократските идеи треба да биде посилни, како и да ја координираат политиката во рамките на Европската област. Но идеите на левиот центар се прилично слаби. Напротив, популистичките, националистички и анти-имигрантски идеи се на десната страна. Тоа се силите кои ја прават Европската унија помалку ефикасна. Тие велат: „Никој не треба да ни каже што да правиме”. Тоа го прави земјите да одаткон распаѓање, што го знаеме од југословенското минато. Не сум задоволен од сегашната ситуација и многу се загрижувам заради тоа.
Дали мислите дека десничарските идеи се резултат на економската криза во 2008 година?
– Тешко е да се одреди каде точно идеите потекнуваат од Трамп, Брегзит, Орбано или политиката на Кацин. Национализмот е едноставно средство за политичарите. Како националисти не може да победи на избори, но се уште ќе заврши правење на катастрофа, бидејќи логиката на човештвото е како да се подобрат нештата, тоа е соработката, а не национализмот и спротивставениоста Но, национализмот е многу ефикасно оружје кога создаваш атмосфера на страв. Имаме примери за ова во многу земји, вклучувајќи, се плашам, и Србија.
Како некој кој доаѓа од земја на либералната демократија и прогресивни вредности во политиката и економијата, како гледате на обратната тенденција на претседателот Трамп и некои неговите потези во последно време? Колку ова ќе ја оштети американската економија на долг рок?
-Трамп само ќе направи штета. Тој има многу опасни, бесмислени економски идеи и наивни ставови, кои ја претвораат Америка во остатокот од светот. Никој не треба да биде задоволен со ова. Трговската војна е лоша идеја за секого. Воведе даночни олеснувања, редистрибуција на приходот кон најбогатите Американци и зголемување на буџетскиот дефицит, непријателство кон други земји – се во ничиј интерес. Мислам дека тоа е лоша промена во американската политика и не сум поддржувачи на тоа.
Кој е за него? Дали сето ова е одраз на неговите лични желби или има пошироки интереси во позадината?
– Некои делови од Трамповата политика имаат одредена поддршка. Даночните олеснувања беа поддржани од богати поединци и големи компании. Нападот на идејата за климатските промени е поддржан од нафтената индустрија. Но, за војните што почнуваат околу светот, навистина нема поддршка во светот на бизнисот.
Прави такви потези, иако и тој самиот е бизнисмен …?
– Тој не е вистински бизнисмен. Тоа е повеќе човект од шоу бизнисот, телевизија е негов медиум, тв реалити шоуто.
Исто така, за она што го прави, како што е нарушување на односите со традиционалните сојузници, нема поддршка од стручната јавност. Борбата против Кина е многу наивна. Ова е одраз на чист национализам. Начинот на кој дејствува и им се обраќа на своите гласачи, покажува дека нема свест дека тие сепак претставуваат помал дел од населението. За жал, тие не се бизнис заедницата, ниту подобро образованиот дел од населението.
Во еден од неговите текстови, „ТРамп среде трговската војна“, се повикувате на 25 амандман на Уставот на САД, кој предвидува отповикување, ако се утврди дека претседателот не е во можност да владее како начин да ја исклучи погрешно водената политика. Како би се рзвивал овој политички процес и колку е реален тој процес денес?
– Покрај другите проблеми, претседателот Трамп, според мое мислење, е ментално инфериорен во смисла дека има опасни карактеристики на личноста. Тој е груб и без сожалување напаѓа други луѓе. Тоа е тип на човек кој поддржува одземање на деца од родители и ги сместува во кафези за мигранти. Според тоа, неговата личност не е нормална. Не е кадар да биде претседател. Имаме во Уставот предвиде напроцедура за отстранување на несоодветен државник. Но, за да успее, ова мора да тргнеод неговиот кабинет и Конгресот. Значи, очигледно, ние сме многу далеку од такво решение. Психолозите велат дека неговата состојба може да се влоши. Ова ќе стане очигледно за многу други луѓе, што веројатно би го олеснило користењето на овој инструмент доколку е потребно.
Кој конкретно одредува дали е претседателот способен или не?
– Почитувајќи ја уставната постапка, актуелната власт односно барем половина од членовите на владиниот кабинет треба да го изјават ова. Јасно станува колку е тоа малку веројатно. Ако претседателот се противи на одлуката, Конгресот треба да гласа. Во моментов, јас не сметам на овој процес. Освен ако неговите лоши квалитети стануваат уште поекстремни, луѓето ќе сметаат дека е навистина многу опасен.
(Опремата е на Глобус)
