КАРИН ХОФМАЈСТЕР
Променливата функција на западните теории на заговор во дискурсот на Српската православна црква мора да се гледа и во поширокиот контекст на авторитарниот пресврт на Србија. Токму српското политичко раководство – особено претседателот Вучиќ – се појави како главен производител и дисеминатор на наративи за заговор, ефикасно потиснувајќи ги другите актери во рамките на српската култура на заговор
„И во нашата земја има револуции овие денови. Обоена револуција – го знаете тоа. Се надевам дека ќе го надминеме тоа искушение, како што рековте. Бидејќи знаеме и чувствуваме дека центрите на моќ од Запад не сакаат да се развива идентитетот на српскиот народ и неговата култура“, рече Патријархот на Српската православна црква (СПЦ) Порфирије за време на посетата на Москва во април 2025 година. На средбата со рускиот патријарх Кирил, како и со Владимир Путин, тој директно ги поврза злонамерните западни групи со актуелните студентски протести против владата, нарекувајќи ги обоена револуција. Предизвикано од трагичното уривање на бетонскиот крошна на главната железничка станица во Нови Сад во ноември 2024 година, протестното движење прерасна во најголем израз на незадоволство од системот изграден и отелотворен од Александар Вучиќ. Сепак, поглаварот на Српската православна црква не ја протолкуваше оваа ерупција на народно незадоволство како израз на волјата на народот, туку како западен заговор за закана на српскиот етно-религиозен идентитет. Не само што отворено застана на страната на владата, туку ги обвини и протестите дека користат матрица на заговор за гнилиот Запад што се инфилтрира во нивните редови. Овие чекори на патријархот и другите епископи од врвот на црквата сигнализираат за растечкото влијание на државата врз црквата. Во исто време, би било погрешно да се разберат исклучиво како папагалско повторување на реториката на Вучиќ. СПЦ има комплексно разработен наратив за западниот заговор против Србите и нивната црква и има богата историја на негово користење за различни цели и со различен интензитет.
Особено по бомбардирањето на Југославија од страна на НАТО во пролетта 1999 година, теориите на заговор за Западот станаа постојан модел преку кој СПЦ се обидуваше да ги објасни политичките и социјалните предизвици, особено оние што предизвикуваат чувство на онтолошка несигурност во општеството. Од општи поими за историска неправда до тесно дефинирани теории на заговор, мотивот на гнилиот Запад е присутен во јавните обраќања на Црквата речиси три децении. Тој наратив се користи како сеопфатна рамка за толкување на теми толку разновидни како што се војните во поранешна Југославија и справувањето со нивните последици, ЛГБТ+ правата, делумно пандемијата Ковид-19 и, сега, антивладините протести.
Корените на современите српски наративи за заговор за Западот доаѓаат од епископот Николај Велимировиќ (1880-1956), чие дело доживеа силна популаризација од деведесеттите години па наваму. Маргинализиран во социјалистичка Југославија, Велимировиќ беше канонизиран во 2003 година од Српската православна црква и стана централна фигура во српскиот клеричко-националистички заговорнички дискурс. Во неговите дела, Западот е претставен како морално корумпиран и духовно деструктивен – честопати комбиниран со антисемитски изјави. Во еден од најпознатите пасуси, Велимировиќ ги обвинува Евреите дека ги измислиле сите модерни европски концепти како што се демократијата, социјализмот, пацифизмот или атеизмот – како креации на ѓаволот. Како што тврди Јован Бајфорд, Велимировиќ станал клучен архитект на модерниот српски заговорнички дискурс. Тие идеи повторно беа зајакнати во ерата по Милошевиќ преку црковните кругови и десничарските групи како „Образ“ и „Двери“. Така, антисемитските теории на заговор – особено верувањето во светски еврејски заговор – беа интегрирани во поширок антизападен наратив, што понекогаш водеше до говор на омраза, вандализам, па дури и насилство врз еврејската заедница во Србија.
Периодите на национална несигурност во постсоцијалистичка Србија го фаворизираа развојот и на суптилни и на отворени форми на антисемитизам. Иако екстремните тврдења честопати остануваа на маргините, попопуларни добија општествено прифатлива, „обратна“ тропа на заговор – прикажувајќи ги Србите, слично како Евреите, како вечни жртви на заговори предводени од Западот. Оваа нарација, позната и како србофобија, повлекува паралели помеѓу Холокаустот и геноцидот врз Србите во НДХ, опишувајќи ги двата народа како „избрани“ што глобалните сили сакаат да ги уништат. СПЦ игра клучна улога во зачувувањето на таа аналогија. Дури и Велимировиќ – и покрај антисемитските елементи во неговите дела и постапки – пишува за Србите како нација што најмногу страдала, веднаш по Евреите. Оваа нарација за жртва станува дел од идентитетот на црквата, зајакнувајќи го верувањето дека Србија и православието се под постојана закана од видливи и скриени западни сили.
Ваквите заговори често се проектираат врз „внатрешни непријатели“, кои служат како агенти на глобални, т.е. западни тајни сили. Особено во раниот пост-Милошевиќов период, кога конкуренцијата околу вредностите и нормите вклучуваше широк спектар на децентрализирани и идеолошки разновидни актери, СПЦ често користеше теории на заговор за да ги претстави своите домашни противници како странски платеници, сугерирајќи дека нивните вистински мотиви се скриени и намерно субверзивни. Западните културни и вредносни модели – човекови права, сексуални права, религиозен плурализам – се претставени како туѓи на српската православна традиција и како закана за обновената позиција на Српската православна црква. Меѓутоа, како што влијанието на Западот во регионот се намалуваше, а политичкиот пејзаж стануваше сè повеќе концентриран околу Александар Вучиќ, СПЦ формално ја зајакна својата позиција. Ова ја намали потребата од конспиративна реторика, иако мотивите на скапаниот Запад и неговите домашни агенти повремено остануваа присутни во црковниот дискурс – за годишнините од бомбардирањата на НАТО, парадите на гордоста или за време на пандемијата.
Променливата функција на западните теории на заговор во дискурсот на Српската православна црква мора да се гледа и во поширокиот контекст на авторитарниот пресврт на Србија. Токму српското политичко раководство – особено претседателот Вучиќ – се појави како главен производител и дисеминатор на наративи за заговор, ефикасно потиснувајќи ги другите актери во рамките на српската култура на заговор. Со целосно преземање на јавниот дискурс, Вучиќ ги монополизираше и нормализираше теориите на заговор како рутинска политичка алатка – што се користи за одвлекување на вниманието и дискредитација на сериозната опозиција. Фигуративно отелотворувајќи го колективното српско јас, Вучиќ и неговите сојузници ја заситуваат јавната сфера со драматични наративи што го прикажуваат како главен бранител на српските вредности, кој храбро се спротивставува на непријателските сили од сите страни – особено од Западот. Во ова, тие можат да се потпрат на добро воспоставениот реторички и симболичен репертоар на Српската православна црква.
Како што се продлабочуваа врските на црковното раководство со режимот, многу од неговите претставници и медиуми поврзани со Црквата усвоија конспиративни наративи не само за да ја одбранат сопствената институционална и идеолошка позиција, туку сè повеќе во служба на политичкото претставување. Тие станаа дел од поширокиот медиумски екосистем на дезинформации што го воспостави Вучиќ. Со повикување на нејасни странски закани, тие помагаат да се одвлече вниманието на јавноста од актуелните домашни проблеми како што се корупцијата, распаѓањето на инфраструктурата или ерозијата на институциите – секогаш кога политички му одговара на режимот.
Само неколку дена по посетата на Порфириј на Москва, Вучиќ отпатува и во Русија за парадата по повод Денот на победата, која ја објави патријархот. За време на прес-конференцијата, тој им рече на „блокаторите“ во Србија од Москва дека „нивниот Мајдан заврши“. Како одговор на критиките за неговото заминување во Москва, Вучиќ повторно се стави во улога на храбар маченик, цитирајќи го владиката Сергиј од Бихаќско-Петровачката епархија, кој наводно рекол: „Кога ќе го распнат Вучиќ на крст на таков начин, тогаш знам дека тој сигурно направил нешто многу добро за нашиот народ“.
Уште во јануари 2025 година, владиката Сергиј објави отворено писмо за поддршка на Вучиќ, тврдејќи дека зад протестите стои скриен план: „Секогаш кога една измачена земја се движи напред, некој ја влече назад – во калта од која едвај се извлекла… Не им ги гледаме лицата, бидејќи некаде од нивните хулигански дувла, тие управуваат со протести во кои, освен студенти, нема ништо студентско. Дури ни српско“. Во февруари 2025 година, на веб-страницата на Крушевската епархија, митрополитот Давид, исто така, ги нарече протестите обоена револуција, споредувајќи ги со „илуминатски собири“. Во истиот текст, тој ги обвини студентите за „обука за да станат српски усташи“ и „нови љубјански злосторници““. Референцата за озлогласениот советски затвор на „безбожни комунисти“, како и оксиморонскиот термин „српски усташи“, длабоко трауматичен, беа искористени за да се прикажат студентите како предавници. Освен шесте владици кои ги осудија зборовите на Давид, Српската православна црква не реагираше ниту го отстрани текстот од својата веб-страница. Во мај 2025 година, Белградско-Карловската надбискупија лансираше подкаст со цел да ја промовира мисијата на црквата. Првата епизода се вика „Шарената револуција или медиумски напади врз црквата“. Гостите го споделија разбирањето дека немирите се дело на скриени сили. Протоерејот-ставрофор Велибор Џомиќ изјави: „Во целиот овој процес на обоената револуција, има најмал број студенти, тие се злоупотребени… Тука има сериозни политички играчи на кои студентите само им служат“. Во своите проповеди, митрополитот Фотије од Зворник-Тузла отиде дотаму што ги поврза протестите со „зла магија“, изјавувајќи: „Децата не знаат кој ги организирал таму, што прават. Некои велат дека е духовен Мајдан… Жал ми е за тие деца… За жал, тие се под влијание на некоја магија“.
Сепак, најважно е што токму патријархот – кој претходно тврдеше дека е неутрален и дека Црквата е над поделбите – потврди со своите изјави дека СПЦ не е аполитична. Користејќи конспиративна реторика, тој ја покажа својата подготвеност не само да ја брани позицијата на Црквата, туку и да поддржи „особено штетен, корумпиран и автократски режим“. Со ова, многу истакнати претставници на Српската православна црква – црква која со години гради имиџ на институција како единствена што секогаш стои покрај својот народ – почнаа активно да шират теории на заговор кои голем дел од истиот тој народ го прикажуваат како внатрешни непријатели или странски марионети. Овој пат целите не се невладини организации, активисти, опозиција или интелектуалци – агенти на скапаниот Запад. Протестите ги водат студенти – „нашите деца“ – кои ја претставуваат иднината на земјата. Таа генерација не е карикатура на секуларните либерали што ги критикува СПЦ. И овие се верни православни – на протестите се гледаа икони, а студентите бараа црквите да се отворат за да се причести. Очекувајќи напади од режимот, тие свесно избегнуваа поврзување со домашната опозиција или странското влијание. Со тоа, тие добија широка поддршка од граѓаните, додека останаа премногу нејасни за странските актери. Сепак, црковното раководство го игнорираше сето ова. Со повторување на наративи за скриени планови за уништување на српскиот идентитет, тие ја пропуштија можноста да учествуваат во неговото обновување. Наместо тоа, тие остануваат со корумпиран режим кој ја изгуби легитимноста за голем дел од граѓаните, но од кој тие очигледно имаат корист – барем на краток рок. И така доаѓаме до еретичкото прашање: Каде е вистинската Црква, зошто ја нема меѓу децата, а кој е сега платеник?
(Авторката е постдокторски стипендист и предавач на Институтот за меѓународни студии на Карловиот универзитет во Прага. Се занимава со современата историја на Југоисточна Европа, првенствено со улогата на црквата во реконструкцијата на колективната меморија. – Peščanik.net,)
