Како се случи да се направи се’ што не требаше да се случи и да не се случи она што го диктира нашето чувство за хуманост или обична човечка пристојност? Србија е само уште еден пример на општество кое од прва рака почувствувало дека нема нормален живот ако единствената цел на државата и јавните институции е еден човек да владее на неодредено време
АЛЕКСАНДАР БАУЦАЛ
По трагедиите што се случија на почетокот на мај во ОУ „Владислав Рибникар“ и селата Мало Орашје и Дубона, бевме обединети во шок и тага. Психолошки гледано, трагичните настани, како овие два, имаат потенцијал да обединат најголем број членови на едно општество. Без разлика на степенот на поларизација на општеството и без разлика на прашањата за кои се поделени граѓаните на едно општество пред слична трагедија, после ваквите настани почнува да доминира чувството на заедништво. Психолошките механизми во основата на овој процес се универзални и ретко ќе се најдат исклучоци. Чувството на заедница во такви околности ќе се појави без многу напор или одлука од наша страна.
Дел од тој процес е заедничката жалост. Во основата на заедничката жалост е потребата на сите членови на заедницата да ги заштитат жртвите од трагедијата, да почувствуваат дека камбаните не бијат само за нив, нивните семејства и најблиски, туку и за сите нас. Начинот на кој луѓето психолошки функционираат, исто така, ни ја гарантира потребата да разбереме како се случила трагедијата – кои околности и претходеле, дали имало рани знаци што требало да се забележат, дали нешто било пропуштено во одреден момент. Дали било сторено нешто за да се промени текот на настаните што доведе до трагедии. И гневот и чувствата на гнев ќе се појават во процесот и сите ќе се разбереме зошто имаме такви чувства, затоа што сите ги споделуваме. Сето тоа ни го гарантираат оние психолошки процеси кои се дел од човековата природа и затоа не треба да вложуваме посебен напор за да биде така.
Сепак, го има и тоа – сепак. Кога ќе помине „истекот“ на загарантираното чувство за заедништво, потоа доаѓа период во кој текот на она што ќе се случува во заедницата зависи од нашите одлуки и нашите напори. Ако носиме добри одлуки како општество, заедничката трагедија ќе ни овозможи да станеме подобро општество. Ако тоа не се случи, тогаш го продолжуваме животот со чувство дека живееме во општество каде што нема солидарност и сигурност. Продолжуваме да живееме со чувството дека нема општество, дека сме препуштени само на себе и на нашите ближни. Заедно со тоа доаѓа и чувството дека во иднина се можни слични трагедии и дека е само прашање кога и каде ќе се случат. И кој од нас ќе биде жртва. Ако не носиме добри одлуки како општество, тогаш… нема потреба да ја продолжиме оваа серија.
За жал на сите нас, врз основа на искуството од изминатите шест месеци, многу добро знаеме што се случува како резултат на лошите одлуки кои беа донесени кога престанаа да функционираат психолошките процеси кои ни гарантираа чувство на заедница.
Знаеме што ни се случи во општеството по трагедиите. Оваа пасивна јазична конструкција ни дава утеха дека не сме одговорни. Затоа е подобро сите да размислиме и да зборуваме за тоа што сме направиле како граѓани и како општество и како сме се доведоа да бидеме таму каде што сме после шест месеци и да почувствуваме како се чувствуваме.
Знаеме дека потфрливме и нашите сограѓани кои се најдиректни жртви на овие трагедии. Тоа ни го кажуваат долго време и покрај секојдневното тагување. Тие се чувствуваат изневерени. И тоа е резултат на она што го правевме во изминатите шест месеци. И ние и самите ги промашивме. И јас, и ти, и тие што преку нашиот глас добивме можност да управуваат со државата (да не заборавиме да споменеме дека тоа треба да го прават од општ, а не од личен интерес), и оние кои работат во државните институции ( кои, исто така, би требало да работат во општ интерес) и оние кои работат во различните јавни институции што ги формиравме за да ни го обезбедат на сите нас она што е од општ интерес. Медиумите треба да бидат истакнати овде. Медиумите на кои им ја дадовме националната фреквенција да ги користи како наше заедничко јавно добро, а оние кои добиваат големи средства од нашата заедничка свинче банка го нарекоа буџетот, сите тие активно и токсично придонесоа да излеземе од овие трагедии како полоши, а не подобро општество.
Затоа е важно да не бегаме од она што сме го правеле и што не сме требало да го направиме и што било направено и што не требало да се случи. Ако досега бегавме од соочување со погрешно направеното во претходните шест месеци, тоа не можеме да го промениме. Дали ќе продолжиме да бегаме од себе и од се што не успеавме да направиме како општество, можеме да влијаеме на тоа.
Дополнително, сега е добро време за преиспитување, бидејќи секој од нас ќе биде одговорен за тоа дали ќе продолжи да живее во исто општество и по 17 декември. Начинот на кој ќе гласаме тој ден ќе не направи соучесници или во понатамошното влошување на општеството или во започнувањето на бавниот процес на воспоставување на нормално општество.
Што не требаше да се направи во претходните шест месеци и што требаше да се направи заедно?
Не требаше да се случи родителите на децата, кои беа свирепо и ладнокрвно убиени од врсниците, да доживеат се’ што доживеаја тој ден. Полицијата требаше да им посвети посебно внимание кога одлучуваше како да постапи. Не требаше да се случи да талкаат низ училиштето и по болниците додека нивните души се борат со стравовите кои ги замрзнуваат и со сеприсутната надеж која од минута во минута станува се послаба. Не требаше да се случи преку јавноста да бидат повикани да дојдат во милицијата за да им ја пренесат трагичната вест како да е некоја секојдневна управна постапка. Во полицијата има стручни лица кои имаа доволно знаење и експертиза да не се случи тоа. На крајот на краиштата, и да нема соодветни стручњаци, доволна е нормална доза на човечка емпатија за однесувањето на полицијата кон родителите да не се води од управни процедури, туку од човечки чувства.
Не требаше да се случи премиерот и претседателот на државата да не бидат со граѓаните кои од првиот момент спонтано се собраа на местото на трагедијата. За мене се уште е незамисливо човек кој е на позицијата премиер и претседател на државата во таков момент да седи во кабинет, наместо да им се придружи на граѓаните. Ја замислувам таа ситуација кога седат во своите канцеларии и ја проценуваат потенцијалната штета и корист за нивниот политички рејтинг и се консултираат со своите соработници како да е тоа типична ситуација во политичкиот живот.
Не требаше да се случи родителите на децата од училиштето „Рибникар“ и нивните наставници да бидат оставени сами на себе во ваква ситуација. Треба да се нагласи дека Министерството за здравство соодветно реагираше и итно обезбеди обезбедување на кризна психолошка помош. Сепак, иако оваа поддршка беше неопходна во контекст на трагедијата што се случи, таа е далеку од доволна. Потребно беше на училиштето да му се обезбеди дополнителна поддршка и помош за да се справат со почетниот шок и сите предизвици што ги очекуваа потоа. Наместо тоа, владата дозволи да дојде до поделба во училиштето. Наставниците беа поделени меѓу себе, родителите исто така. Власта не само што дозволи, туку придонесе за поделбите, ветувајќи им се на сите што ќе им се побара, притоа свесна дека барањата што доаѓаат од различни страни се контрадикторни.
Не требаше да се случи медиумите, особено оние кои се дел од пропагандната машинерија на владејачката партија, да известуваат на начин што ги крши сите професионални стандарди. Наместо сензационално известување, ставање на сторителот во фокусот, а со тоа практично величење, имаше доволно човечка емпатија да се пријави на начин што ќе го поддржи заедничкото чувство за трагедијата и потребата граѓаните да се соберат околу семејствата на жртвите во жалост. .
Не требаше да се случи да има поделеност околу Меморијалниот центар, кој ќе биде место на заедничко сеќавање и собирање. Потсетник за нас како општество на она што го доживеавме заедно. Потсетување дека оваа трагедија е заедничка и дека наша должност е кон сите жртви да излеземе од неа како подобри луѓе, подобри политичари, подобри новинари, подобри учители… подобро општество. Меморијалниот центар првенствено ни е потребен нам како општество, а не на родителите на децата кои загинаа во оваа трагедија. Како станавме поделени околу техничките детали на Меморијалниот центар, наместо да се здружиме околу неговото значење?
Не требаше да се случи да се поделиме околу граѓанските протести против насилството во општеството. Можам да разберам дека претставниците на власта оправдано чувствуваа одговорност за доминацијата на насилството во општеството. Можам да разберам и дека се чувствуваа непријатно со нивната одговорност. Сепак, би сакал да разберам зошто тие не се приклучија на повикот на граѓаните дека насилството не може да биде темел на кој се гради општество кое ќе биде добро за живот.
Како се случи да се направи се што не требаше да се случи и да не се случи она што го диктира нашето чувство за хуманост или обична човечка пристојност?
Некои ќе речат дека сето тоа се должи на тоа што нема систем. Можеби е така. Друго објаснување ми текнува. Системот постои и не пропаднал. И токму поради тоа што не закажа, се случија трагедии и нашата конфузија после нив. А тоа е систем кој има единствена цел да обезбеди целосна моќ во општеството само на една личност и да придонесе за идеализирање на таа една личност. Сите институции на државата и општеството, кои заеднички ги финансираме, се „хакирани“ и киднапирани за да им служат на проблематичните психолошки и политички потреби на еден човек. Кога тие потреби дојдоа во судир со општиот интерес, сите наши институции работеа против сите нас само за да ги задоволат потребите на тој еден член на општеството.
Без разлика кое објаснување е поблиску до вашите чувства, и во двата случаи сме во голема неволја. Ако не смениме нешто, проблемот само ќе стане подлабок. Изборите на 17 декември се првата можност да се заменат политичарите кои ја злоупотребија моќта што им ја дадовме и да започнеме постепено враќање во нормално општество каде нема да биде тешко да се биде човек.
(Авторот е психолог, редовен професор на Филозофскиот факултет во Белград)
