Не можете да ја извадите трауматичната љубовна приказна за Хитклиф и Кетрин од нејзиниот сложен контекст без да му нанесете голема штета на романот на Емили Бронте. Тој зборува за многу нешта, не само за љубов
Маргот Роби и Џејкоб Елорди
ТЕРИ ИНГЛТОН
Нема многу филмови кои наидуваат на бурни реакции пред да започне нивното снимање. Таква, сепак, е судбината на најновата верзија на „Оркански височини“ (Wuthering Heights). Филмот веќе е исмеан како мелодраматично ѓубре, а некои рецензенти се прашуваат дали режисерот Емералд Фенел воопшто ја прочитала книгата.
Во секој случај, не можете да ја извадите трауматичната љубовна приказна за Хитклиф и Кетрин од нејзиниот сложен контекст без да му нанесете голема штета на романот на Емили Бронте. Тој зборува за многу нешта, не само за љубов: зборува, на децидно материјалистички начин, за конфликти меѓу природата и културата, трудот и благородништвото, моќта и бунтот, за борбите за сопственост и наследство, за односите меѓу англиската класа на земјопоседници и малите фармери или селани, и за многу други работи.
Како сето тоа се преведува на екранот? Воопшто не. Можете да кажете приказна со наслов „Кејти и Хитклиф“, но тоа не го напишала Емили Бронте. Нашата цивилизација е опседната со секс, а на селаните и на земјопоседниците тоа им е здодевно. Задината на Бронте е свет на сиромаштија, политичко угнетување и тлее социјален бунт, познат како „Гладните четириесетти“. Сестрите секако видоа многу страшна беда на својот праг и живо ги почувствуваа турбулентните времиња во кои живееја. Тие беа остроумни, трезвени жени од ниската средна класа во Јоркшир, а не три ексцентрични изгубени во еротските фантазии среде гасовите од мочуриштето.
„Орканските височини“ не е она што некој би го нарекол романтичен роман, туку е сосема спротивното. Односот меѓу двајца љубовници, ако воопшто можеме да ги наречеме така, е брутално безличен. Има нешто безмилосно, елементарно, дури и сурово во него, нешто што лежи многу подлабоко од чувствата. Веќе не сме во светот на Џејн Остин, која е пред се за манири. Хитклиф не е Хју Грант, туку безмилосен експлоататор. Зад неговата груба надворешност чука камено срце. Успеал да заведе некои читатели, бидејќи, сите сакаат бандити. Во неговиот однос со Кетрин, невозможно е да се раздвојат силите што Фројд ги нарекува ерос и танатос, сексуалноста и нагонот за самоуништување. Како и Џејн Ер, најпознатото дело на сестрата на Емили, Шарлот, романот е натопен во садо-мазо. Ако е љубов, нема ништо пријатно во тоа.
Таа врска не можеме ни да ја сметаме за сексуална. Тоа повеќе личи на борба за живот и смрт – апсолутна, бездушна, нечовечка потреба на две човечки суштества еден за друг, со силен допир на насилство, што нема речиси никаква врска со нежност и наклонетост, а можеби нема да се смири ниту во гробот. Овде имаме речиси уникатен случај на викторијански роман кој не завршува на пријатна, оптимистичка нота и магично решение за секое скршено срце: брак.
Тоа е важна пресвртница во еволуцијата на англискиот роман. Со исклучок на „Клариса“, одличниот роман на Семјуел Ричардсон од 18-тиот век, кој малку луѓе го прочитале бидејќи е толку долг, ретко кој роман пред „Орканските височини“ да заврши со трагична нота. Дури и „Оркански височини“ е двосмислен во оваа смисла: дали Кетрин и Хитклиф наоѓаат мир надвор од гробот или не? И тогаш, од романите на Томас Харди до денес, трагичен (или барем некомичен) крај станува норма. Постојат неколку причини за оваа сеизмичка книжевна промена, не само фактот дека викторијанците (кои живееле во постојан страв од револуција) гледале поврзаност помеѓу депресијата и политичкото незадоволство. Уметноста беше делумно задолжена да ја негува својата публика бидејќи култивираната публика е помалку веројатно да изгради барикади од поплочени камења. Шарлот Бронте го исполнува ова барање во романот „Џејн Ер“. Таа го заслепува и обезличува Рочестер за да го казни за бигамија и да го доведе, како покорен покајник, во брак во кој Џејн сигурно ќе има предност. Емили храбро ја отфрла оваа конвенционална стратегија.
Во „Оркански височини“, можеби дискретно ни е предложена причината за чудната асексуална природа на односот меѓу протагонистите. Хитклиф е донесен во една вечер од таткото на Кејт и грубо наметнат на семејството, но момчето можеби навистина било „семејство“. Можеби бил вонбрачен син на Ерншо. Во тој случај Кетрин е негова полусестра и нивната врска е асексуална поради несвесна забрана за инцест.
Во спротивно, не би било сосема разбирливо зошто неучтивиот селанец, кој очигледно не е наклонет кон спонтани акти на добронамерност, да внесе толку непривлечно младо суштество во својата куќа. За жал, никогаш нема да дознаеме дали таа претпоставка е точна. Во секој случај, интензивното единство што го чувствуваат Кетрин и Хитклиф, за што е тешко да се зборува како врска, бидејќи, врската ја подразбира другоста на вториот, функционира дури и без претпоставката за инцест.
Тешко е да се дешифрира етничката припадност на Хитклиф – затоа веста дека Фенел се определила за бел актер во таа ролја наиде на бес. Други ликови во романот велат дека Хитклиф е Ром, источноазиски или индиски морнар, креол или шпански бродоломец; не е сосема јасно колку е темна неговата кожа, колку тоа е поврзано со неговата пигментација и колку со фактот дека му треба бања. Неговото потекло е намерно заматено за да се истакне неговиот статус на аутсајдер во цврсто испреплетената патријархална заедница на Хајленд. Не е важно за каков вонземјанин се работи. Поважно од тоа дали доаѓа од Борнемаут или Борнео е фактот што луѓето се однесуваат сурово кон него, претворајќи го во чудовиште кое бара одмазда на своите мачители. Како што вели Одн: „Оној на кого му се прави зло, прави зло за возврат“.
Во приказната, сепак, постојат одредени закопани индиции за вистинскиот идентитет на Хитклиф. Би можело убедливо да се тврди дека тој е Ирец, а исто така и режисерката Емералд Фенел, судејќи по нејзиното име; и во главите на викторијанската средна класа не беше јасно дали Ирците се црни или бели, ниту дали се портокалови или зелени. Тие се, се разбира, формално „бели“ – што и да значи тоа – но во тоа време тие постојано беа прикажувани (на пример во цртаните филмови на Панч) како мрачни, опасни, хронично бунтовни. Тие беа сфатени, така да се каже, како духовно црни, како црнците од Британските острови.
Зошто е можно Хитклиф да доаѓа од вториот остров на Џон Бул? „Оркански височини“ е напишано во време кога во Ирска започнува Големата глад, кој уби милион жители и однела уште еден милион во егзил. Како што покажуваат и примерите на Џон Ленон и Пол Макартни, многу членови на таа група завршиле во Ливерпул, градот до кој допатувал несреќниот алкохоличар Бранвел Бронте во 1845 година и можеби им кажал на сестрите што видел таму. Неколку месеци подоцна Емили почна да го пишува својот роман. До 1847 година, 300.000 очајно сиромашни ирски имигранти слетале во пристаништето во Ливерпул. Во англискиот печат редовно се појавувале слики од прегладнети страшила во колиби, со коса налик на животинско крзно. Ерншо собрал „валкано, парталаво, црномуресто момче“ кое зборувало „некохерентен јазик“ од улица во Ливерпул. Многу од децата кои пристигнале во Ливерпул зборувале галски. Сушата и гладот му зададоа фатален удар на јазикот бидејќи доминантно го зборувале сиромашните, а повеќето од нив умреле или емигрирлеа. Галскиот всушност не изумре, но никогаш не закрепна целосно. Повеќето Ирци го зборуваат тоа како што повеќето образовани Англичани зборуваат француски, што значи – многу слабо.
Имајте го на ум и фактот дека името „Бронте“ првично било „Брунти“, што е ирско име како и повеќето имиња што завршуваат на „y“ (aigh на ирски). Таткото на сестрите Бронте, свештенички десничар, го французирал своето име во обид да ја зголеми својата репутација во Англија. Светот Бронте во Ирска не се Јоркширските котлини околу Хаворт, туку Каунти Даун, од каде што потекнува Патрик. Кога Бранвел, стереотипниот Ирец натопен со џин, му се замерил на локалното население, тие го запалиле неговиот импровизиран лик со харинга во едната рака и компир во другата рака. Бранвел бил лојален поддржувач на ирскиот политичар Даниел О’Конор, водачот на најголемото реформаторско движење во Европа во 19 век.
Претпоставувајќи дека Хитклиф е Ирец, можеби е во ред да го игра бел актер. Но, зошто воопшто размислуваме за тоа? Зошто се држиме до вакво наивно разбирање на драмското претставување? Бесмислено е да се мисли дека актерот мора да ги поседува сите особини на ликот што му е доверен да го интерпретира. Маргот Роби, која ќе ја игра Кетрин, прецизно го претставува ликот, но таа е значително постара од Кетрин во книгата, а може да има и различен нос. Никој не ја замислува актерската уметност да биде репрезентативна на тој начин. Ако актерот се сопне и падне, дали тоа е случаен настан или нешто што сценариото го бара од него?
Според ова разбирање, црнец актер или актерка може да прикаже бел лик бидејќи неговата или нејзината етничка припадност не мора да биде репрезентативна повеќе од нивната висина или тежина. А белите актери можат да глумат црнци затоа што ние, публиката, привремено ја заградуваме нивната етничка припадност и не ја доживуваме како репрезентативна. Меѓутоа, во реалноста, белите актери ги бараат повеќето важни улоги.
Но, се разбира, етничката припадност е премногу важна за да се стави во заграда. Актерите кои припаѓаат на етничките малцинства одамна имаат тешко време. Затоа, треба да се стремиме кон ситуација во која припадниците на едно етничко малцинство можат да глумат бели поединци, во која публиката привремено ја трга настрана бојата на нивната кожа без да биде сфатена како омаловажувачка. Исто така, важно е публиката да не мисли дека тоа им кажува дека Јулиј Цезар или Елизабета I всушност биле црнци. Тоа исто така значи дека белите актери можат да играат црни или кафеави поединци без публиката да види царски конотации.
За да се случи тоа, неопходно е да се промени не само театарската или филмската средина, туку и поширокото општество. Додека екстремната десница го продолжува својот подем во западниот свет, нема знаци дека таква промена е на хоризонтот.
